Erdem Etiği Bağlamında Alevi-Bektaşi İnancında Toplumsal Yaşamı Düzenlemeye Yönelik Kurumların Ahlaki İçeriği

Yıl 2025, Cilt: 31 Sayı: 121, 69 - 84, 01.02.2025

Didem Gülçin Erdem Kük

https://doi.org/10.22559/folklor.2759

Öz

Normatif yapılarla içeriği ve çerçevesi tayin edilen ahlak kavramının mevcudiyeti,
insanlık tarihi kadar eskidir. Sosyal bir varlık olan insanın bir arada yaşama noktasında
düzenleyici önermeler sunan ahlak kurum ve öğretilerine duyduğu ihtiyaç
hiçbir zaman eksilmemiştir. Teolojik, kültürel ve hukuki zeminlerde biçimlenebilen
ahlak öğretileri; bireyin tutum ve davranışlarını, insanlar arası ilişkileri, dolayısıyla
da toplumsal hayatı düzenlemeye yönelik olarak sunulan kaideler toplamına işaret
eder. İnanç sistemleri de teolojik düzlemde ahlaki yanıtları olan ve bu yanıtlar vasıtasıyla
sosyal insanın moral boyutunu biçimlendirmeyi vadeden yapılardır. AleviBektaşi inanç
sisteminde, teolojik ve felsefi boyutları oluşturan unsurların yanında
sosyal hayatı düzenleme misyonu olan yapılar da mevcuttur. Bu yapılar, insanlar
arasındaki ilişkileri düzenleme vaadi taşıması ve teolojik bir altyapı üzerine inşa
edilmesi dolayısıyla ahlaki önermeleri de olan yapılardır. Alevi-Bektaşilikte sosyal
hayatı organize eden, insanlar arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi noktasında
formüller öneren kurumlar, musahiplik ve düşkünlük kurumlarıdır. Bu kurumların
yapı ve içerik bilgisi, söz konusu inanç evreninin ahlaki değerler sisteminin nasıl
ve ne şekilde biçimlendiğine ilişkin yanıtları da barındırmaktadır. Alevi-Bektaşi
inanç sisteminin ahlaki değerlerinin felsefi bir bakış açısıyla değerlendirilmesi,
değerler sistematiğine ilişkin yanıtların okunaklı kılınması noktasında önem arz
etmektedir. Buradan hareketle bu çalışmada, kavramsal bakış açısıyla musahiplik
ve düşkünlük kurumlarının ahlaki yükümlülüklerini erdem etiği kavramı üzerinden
değerlendirmeye tabi tuttum. Felsefe disiplinine ait bir problem olan etik kavramı
odağında, Alevi-Bektaşi inanç sisteminde ahlak normlarını biçimlendiren musahiplik
ve düşkünlük kurumları hakkında bilgi vererek söz konusu inanç sisteminin
moral boyutunu mercek altına almayı amaçladım.

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektaşi inanç sistemi, ahlak felsefesi, erdem etiği, musahiplik, düşünlük

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale tamamıyla özgün bir araştırma olarak planlanmış, yürütülmüş ve sonuçları ile raporlaştırıldıktan sonra ilgili dergiye gönderilmiştir. Araştırma herhangi bir sempozyum, kongre vb. sunulmamış ya da başka bir dergiye değerlendirilmek üzere gönderilmemiştir. Yazarların katkı düzeyleri: Makale tek yazarlıdır. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır.

Moral Content of Institutions to Regulate Social Life in the Alevi-Bektashi Belief System in the Context of the Concept of Virtue Ethics

Öz

The content and framework of the concept of morality are determined by normative
structures, and this concept is as old as human history. Man is a social being and
for this reason, he has needed moral institutions and teachings that enable him
to live together in every period of history. Moral teachings can be shaped under
theological, cultural and legal headings, and these theories cover the totality of
rules aimed at shaping human behavior, interpersonal relations and social life.
In the Alevi-Bektashi belief system, there are structures that have the mission of
regulating social life, as well as the elements that constitute the theological and
philosophical content. These structures have moral propositions because they
undertake the mission of regulating relations between people and are built on the
theological system. Belief systems also have the feature of having moral answers
on the theological level and promising to shape the moral dimension of the social
humanity through these answers. In the Alevi-Bektashi belief, the institutions
that regulate social life and provide formulas for regulating human relations are
institutions of “musahiplik” and “düşkünlük”. These institutional structures also
contain answers to how the moral value system of the belief universe in question
is shaped. Evaluating the moral values of the Alevi-Bektashi belief system from
a philosophical perspective is important in understanding the value judgments of
the belief system. Based on this, in my study, from a conceptual perspective, I
evaluated the moral obligations of institutions of “musahiplik” and “düşkünlük”
through the concept of virtue ethics. Focusing on the concept of ethics, which is a
problem belonging to the discipline of philosophy, I aimed to examine the moral
dimension of the belief system in question by providing information about the
institutions of “musahiplik” and “düşkünlük” that shape moral norms within the
Alevi-Bektashi belief system.

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektashi belief system, moral philosophy, virtue ethics, "musahiplik", "düşkünlük"

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale tamamıyla özgün bir araştırma olarak planlanmış, yürütülmüş ve sonuçları ile raporlaştırıldıktan sonra ilgili dergiye gönderilmiştir. Araştırma herhangi bir sempozyum, kongre vb. sunulmamış ya da başka bir dergiye değerlendirilmek üzere gönderilmemiştir. Yazarların katkı düzeyleri: Makale tek yazarlıdır. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır.

Kaynakça

• Akın, B. (2019). Kültürel belleğin uzman taşıyıcıları: Alevi cem zâkirleri. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 3, 93-109.
• Akın, E. (2018). Kültürel bellek aktarımında sosyal örgütlenme ve kontrol mekanizması ilişkisi: Musahiplik kurumu örneği. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 18, 295-318.
• Aristoteles (1997). Nikomakhos’a etik. (S. Babür, Çev.) Ayraç.
• Atalay, A. A. (2011). Alevilik (Alevilikte cem, görgü, musahiplik, düşkünlük, semah…) Can.
• Bal, H. (1997). Alevi-Bektaşi sosyolojisi. Ant.
• Bozkurt, F. (Haz.) (2015). Buyruk -İmam Cafer-i Sadık buyruğu-. Kaynak.
• Bozkurt, F. (Haz.) (2018). Buyruk -İmam Cafer-i Sadık buyruğu-. Salon.
• Cevizci, A. (2015). Etik -ahlak felsefesi-. Say.
• Cevizci, A. (2017). Felsefe tarihi. Say.
• Çelepi, M. S. (2016). Anadolu’da toplumsal kimliğin inşası ve Dede Korkut boylarındaki bireyin tekâmülü. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 25, 65-89.
• Erdem Kük, D. G. (2023). Alevi-Bektaşi gülbankları. Paradigma.
• Ersal, M. (2011). Alevi inanç sistemindeki ritüelik özel terimler: Musahiplik. Turkish Studies, 6 (1), 1087-1110.
• Gökbel, A. (2019). Ansiklopedik Alevi Bektaşi terimleri sözlüğü. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Kart, B. (2006). Deontolojist ve teleolojist kuramlar ikileminde “erdem etiği” [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı.
• Kollar, N.R. (2005). Virtue Ethic. Ethics (J.K. Roth, Ed.) Salem Press.
• Korkmaz, E. (2016). Alevilik ve Bektaşilik terimleri sözlüğü. Anahtar Kitaplar.
• Küpeli, M. (Haz.) (2017). Buyruk -İmam Cafer-i Sadık buyruğu- (Gözden geçirilmiş ekler bölümü ilaveli) Barış.
• Melikoff, I. (1993). Uyur idik uyardılar: Alevilik, Bektaşilik araştırmaları (T. Alptekin, Çev.) Cem.
• Maclntyre, A. (2001). Erdem peşinde -ahlâk teorisi üzerine bir çalışma- (M. Özcan, Çev.) Ayrıntı.
• Noyan, B. (1995). Bektaşilik Alevilik nedir?. Ant/Can.
• Özlem, D. (2004). Etik- Ahlak felsefesi. İnkılap.
• Tekerek, İ. (2007). Aristoteles’te Etik. Kaygı: Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, 8, 91-105.
• Uludağ, S. (2012). Tasavvuf terimleri sözlüğü. Kabalcı.
• Yaman, A. (2009). Alevilikte toplumsal kontrol kurumu: Düşkünlük. Geçmişten günümüze AlevîBektaşî kültürü. (A. Y. Ocak, Ed.) T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Weber, A. (1998). Felsefe tarihi (H. V. Eralp, Çev.) Sosyal.
• Elektronik kaynakça: URL 1: Türk Dil Kurumu Sözlükleri. https://sozluk.gov.tr/, (Erişim Tarihi: 08.11.2023).