Feminist Sanat ve Psikanalitik Feminizm Kesişiminde Çeşme (Fountain)

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 2, 123 - 159, 15.12.2024

Burcu Nur Cengiz , Murat Ateşli

https://doi.org/10.46655/federgi.1468649

Öz

1960’lı yıllarda ataerkil toplum dinamiklerine karşılık kadının kimlik ve değerlerini vurgulama, eril tahakkümü dağıtma ve dengeleme amaçlı örgütlenen feminist sanat (ekofeminist sanat, aktivist sanat), beyaz erkek egemen sanat hegemonyasının yarattığı cinsiyetçilik zeminine, kadının temsil eksikliğine dikkat çeken yaratıcı aktivist eylemlerle sanat camiasında mevcut despotik dili yapıbozuma uğratmaktadır. Benzer bir yapıbozum pratiği içinde psikanalitik feminizm tarafından kadın cinsiyet-cinsel kimliğinin ve öznelliğin oluşumunda baba-fallus merkezli psişik kültür anlayışına anne (meme) merkezli bir “karşıt söylem” öncüllenir: Oedipus karşısına alternatif bir teori olarak konumlanan Oresteia miti (antikahraman) ile kadın ve anne, nesne statüsünden özne durumuna geçer, böylece anne katlinin ürettiği yeniden-sembolizm anaerkil bir fantezi, ifade ve temsil sistemleri yaratır. Araştırmada feminist sanat ve psikanalitik feminizmin kesişiminde ele alınan Canan Şenol’un (CANAN) “Çeşme/Fountain” (2000) isimli video art çalışması, Duchamp’ın “Çeşme”sine (1917) ve Bruce Nauman’ın “Çeşme Olarak Otoportre” (1966) adlı eserine gönderme yaparak “çeşme” imgesine öznel ve feminist bir karşıt söylem oluşturmaktadır. Bu araştırmada CANAN’ın “Çeşme” çalışmasında yarattığı söylem; Melani Klein’ın Oresteia teorisi ile ilişkisinde ele alınmakta, resim sanatı tarihinden örneklemeler üzerinden sanat-kültür eleştirisi gerçekleştirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

çeşme, Canan Şenol, Oresteia, mitik dönüşüm, matriarkal imge

Teşekkür

Öncelikle akademik araştırma ve yayın sürecinde yanımda olan, desteklerini ve anlayışını esirgemeyen danışmanım Doç. Gülçin KARACA hocama teşekkür ederim. Ayrıca araştırmanın içeriğine yönelik yapıcı eleştirileri için hakemlere ve süreci kolaylaştıran editöre anlayışı için teşekkürlerimi sunarım.

Fountain at the Intersection of Feminist Art and Psychoanalytic Feminism

Öz

Feminist art (ecofeminist art, activist art), which was organised in the 1960s to emphasise women’s identity and values against the dynamics of patriarchal society, to dismantle and balance male domination, deconstructs the existing despotic language in the art community through creative activist actions that draw attention to the sexism created by the white male-dominated art hegemony and the lack of representation of women. In a similar practice of deconstruction, psychoanalytic feminists, in the formation of female gender-sexual identity and subjectivity, put forward a mother (breast)-centred counter-discourse to the father-fallus-centred understanding of psychic culture: With the Oresteia myth (antihero), which is positioned as an alternative theory to Oedipus, a woman and mother moves from object status to subject status, thus the re-symbolism produced by matricide creates a matriarchal fantasy, expression and representation system. Canan Şenol’s (CANAN) video art work “Çeşme/Fountain” (2000), which is discussed in this research at the intersection of feminist art and psychoanalytic feminism, creates a subjective and feminist counter-discourse to the image of “fountain” by referring to Duchamp’s “Fountain” (1917) and Bruce Nauman’s “Self-Portrait as a Fountain” (1966). In this research, the discourse created by CANAN in “Çeşme/Fountain” is analysed in relation to Melani Klein’s Oresteia theory and art-culture criticism is carried out through examples from the history of painting.

Anahtar Kelimeler

fountain, Canan Şenol, Oresteia, mythic transformation, matriarchal image

Kaynakça

• Aeschylus. The Oresteian Trilogy, çev. Philip Vellacott (Harmondsworth: Penguin, 1956). Akay, Ali. Birleşmeyen Sentez (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017).
• Alford, C. Fred. “Melanie Klein and the ‘Oresteia Complex’: Love, Hate, and the Tragic Worldview.” Cultural Critique, no. 15 (1990): 167–89.
• Anbarlı, Aybüke Sude. “Sanatta Semboller Çeşme”, Sanatla Art, 9 Temmuz 2021. https://www.sanatlaart.com/sanatta-semboller-cesme/ (Erişim tarihi: 22.01.2024).
• Arlow Jacob A. “Ego Psychology and the Study of Mythology.” Journal of the American Psychoanalytic Association, 9 no. 3, (1961): 371-393.
• Arpacı, Murat. “Cinsiyet, Kötülük ve Beden: Femme Fatale İmgesinin Kültürel İnşası.” Fe Dergi 11, no.1 (2019): 140-154.
• Berger, John. Görme Biçimleri, çev: Yurdanur Salman (İstanbul: Metis Yayınları, 2020). Chevalier, Jean ve Gheerbrandt, Alain. Dictionary of Symbols (Blackwell Publishers: Penguin, 1996).
• Coşkun, Seyit. “Toplumsal ve Siyasal Alanın Yeniden Üretimi Olarak Fetişizm.” FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 29 (2020): 1-15.
• Cottington, David. Modern Sanat Çok Kısa Bir Başlangıç, çev. Duygu Pınar Kayıhan (İstanbul: İKÜ Yayınevi, 2018).
• Debord, Guy and Wolman, Gil, J. “Methods of Detournement.” Les Lèvres Nues, 6 September 1955.
• https://pzacad.pitzer.edu/~mma/teaching/MS80/readings/detournement.pdf (Son erişim tarihi:16.02.2024).
• Deleuze, Gilles ve Guattari, Felix. Anti-Ödipus: Kapitalizm ve Şizofreni 1, çev: Fahrettin Ege, Hakan Erdoğan ve Mustafa Yiğitalp (Ankara: Bilim ve Sosyalizm Yayınları, 2012).
• Eisold, Kenneth. “Succeeding at Succession: The Myth of Orestes.” Journal of Analytical Psychology, 53 (2008): 619–632.
• Ercan, Neslihan. “Kentsel Hareketler: Protesto, Karşı Hafıza ve Yaratmama Olasılığı.” İdealkent, 4, no.10 (2013): 134-163.
• Freud, Sigmund. Three Essay on the Theory of Sexuality The 1905 Edition, eds. Philippe Van Haute and Herman Westerink, çev. Ulrike Kistner (London and New York: Verso, 2016).
• Freud, Sigmund. Totem ve Tabu, der. Ezgi, B. Gümüş, çev. Simge Pişkinsoy (İstanbul: Olimpos Yayınları, 2021). Foucault, Michel. Cinselliğin Tarihi, çev. Hülya Uğur Tanrıöver (İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2007).
• Foucault, Michel. The Archaeology of Knowledge and the Discourse on Language, çev. A. M. Sheridan Smith (New York: Pantheon Books, 2010).
• Foucault, Michel. Nietzsche, Soybilim, Tarih. der. Ferda Keskin, çev. Işık Ergüden (İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2011), 230-253.
• Fromm, Erich. “The Oedipus Myth.” Scientific American, 180 no.1 (1949): 22–27.
• Fromm, Erich. Sevgi ve Şiddetin Kaynağı, çev. Yurdanur Salman ve Nalan İçten (İstanbul: Payel Yayınevi, 1979).
• Goodchild, Philip. Deleuze ve Guattari: Arzu Politikasına Giriş, çev. Rahmi G. Ögdül (İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2005).
• Grosz, Elizabeth. Jacques Lacan Feminist bir Giriş, çev. Özde Çakmak (İstanbul: Otonom Yayıncılık, 2021).
• Harrison, Charles ve Wood, Paul. Sanat ve Kuram 1900-200 Değişen Fikirler Antolojisi, çev. Sabri Gürses (İstanbul: Küre Yayınları, 2011).
• Harva, U. Holmberg, “Altaylı Kavimlerde Doğum ve Çocuk Ruhları,” çev. Erdem Kayıran, Türk Yurdu, 2 (1938/1954): 143-149.
• Hobbes, Thomas. Leviathan Bir Din ve Dünya Devletinin İçeriği, Biçimi ve Kudreti, çev: Semih Lim (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004).
• Holland, Eugene. W. Deleuze ve Guattari Anti-Oedipus’u Şizoanalize Giriş, çev. Ali Utku ve Mukadder Erkan (İstanbul: Otonom Yayıncılık, 2013).
• Horney, Karen ve Onur, Bekir. “Kadın Psikolojisi.” Ankara University Journal of Faculty of Educational Sciences (JFES), 14 no.1 (2019): 141-154.
• Irigaray Luce. Nietzsche’nin Deniz Aşığı, çev: İsmail Yerguz (İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2000).
• Jacobs, Amber. On Matricide: Myth, Psychoanalysis, and the Law of the Mother (NY: Columbia University Press, 2007).
• Janov, Arthur. The Primal Scream (US: Dell Publishing, 1970).
• Jung, Carl Gustave. Dört Arketip, çev. Zehra Aksu Yılmazer (İstanbul: Metis Yayınları, 2001).
• Jung, Carl Gustave. Feminen Dişilliğin Farklı Yüzleri, çev. Tuğrul Veli Soylu (İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2022).
• Kaptanoğlu, Elif. “Canan Şenol (Canan, İstanbul, 1970).” Çağdaş Sanat Röportajları Boğaziçi, 2010. https://istanbulmuseum.org/artists/canan%20senol.html (Son erişim tarihi:16.02.2024)
• Kaya, Nihan. Fildişi Kuyu Psikanalitik Edebiyat Eleştirisi ve Kadın, der. A. Duru Karadağ (İstanbul: İthaki Yayınları, 2018).
• Kayaoğlu, Aysel. “Önyargı Olarak Cinsiyetçilik.” İletişim Araştırmaları, 6 no.1 (2012): 9-37.
• Keleman, Stanley. Somatic Reality: Bodily Experience and Emotional Truth (Berkeley and California: Center Press, 1979).
• Kristeva, Julia. Tales of Love, çev. Leon S. Roudiez (New York: Columbia University Press, 1987).
• Kristeva, Julia. “Melanie Klein.” Female Genius: Life, Madness, Words—Hannah Arendt, Melanie Klein, Colette, çev. Ross Guberman (New York: Columbia University Press, 2006). Kuspit, Donald. Sanatın Sonu, çev. Yasemin Tezgiden (İstanbul: Metis Yayınları, 2018).
• Lacan, Jacques. The Four Fundamental Concepts of Psycho-Analysis, der. Jaques-Alain Miller, çev. Alan Sheridan (London and UK: Penguin Books, 1986).
• Lacan, Jacques. Fallusun Anlamı, çev. Saffet M. Tura (İstanbul: AFA Yayınları, 1994).
• Lacan, Jacques. The Seminar of Jacques Lacan, Book III: The Psychoses 1955-1956. der. Jacques-Alain Miller, çev. Russell Grigg (London: Norton, 1997).
• Lacan, Jacques. Babanın Adları, çev. Murat Erşen (İstanbul: Monokl Yayınları, 2017).
• Lévi-Strauss, Claude. Structural Anthropology, çev. Claire Jacobson and Brooke Grundfest Schoepf (NY: Basic Books, 1963).
• Lynton, Norbert. Modern Sanatın Öyküsü, çev. Cevat Çapan ve Sadi Öziş (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1991).
• McIntosh, Donald. “Cathexes and Their Objects in The Thought of Sigmund Freud.” Journal of the American Psychoanalytic Association, 41, no.3 (1993): 679-709.
• Mitchell, Juliet. Kardeşler: Cinsellik ve Şiddet, çev. Pınar Padar ve Billur C. Yılmazyiğit (İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011).
• Newman, Saul. Bakunin’den Lacan’a Anti-Otoriteryanizm ve İktidarın Altüst Oluşu, çev. Kürşad Kızıltuğ (İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014).
• Rank, Otto. Doğum Tramvası ve Psikanalizdeki Anlamı, çev. Sabir Yücesoy (İstanbul: Metis Yayınları, 2019).
• Ruhrberg, Karl. Painting: Art of the 20th Century, der. Ingo F. Walther (Köln: Taschen, 1998). Segal, Robert A. Mit, çev. Nursu Örge (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2012).
• Tekay, Begüm Ayşe. Carl Gustav Jung’un Anne Arketipi Bağlamında Sanatçı İncelemesi (Canan, Mehmet Aksoy, İlk İmgeler Sergisi) [Yüksek Lisans Tezi]. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Heykel Anasanat Dalı, 2019. Tura, Saffet M. Frued’dan Lacan’a Psikanaliz (İstanbul: Metis Yayınları, 2022).
• Uzunoğlu, Meryem. “Batı Resminde ‘Doğu’ İmgesinin Oluşmasına Aracılık Eden Kadın Temsilleri.” Sanat ve Tasarım Dergisi, 21 (2018): 223-242.
• Üner Yılmaz, Pınar. “Canan Şenol’un Yapıtlarından Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Okuması.” Yedi, no.4 (2010): 125-136.
• Wolff, Janet. Sanatın Toplumsal Üretimi, çev. Ayşegül Demir (Ankara: Özne Yayınları, 2000).
• Yücel, Özge. Özel Yaşam Politiktir, Özel Yaşam Şiddeti Kamusaldır. KOÇKAM, 6 Ağustos 2020. https://kockam.ku.edu.tr/ozel-yasam-politiktir-ozel-yasam-siddeti-kamusaldir-ozge- yucel/ (Son erişim tarihi:16.02.2024).