On the Justifiability of Intuitive Knowledge: An Analytic Investigation in Classical and Modern Epistemology

Yıl 2025, Sayı: 81, 148 - 179, 15.07.2025

Zeynep Çelik

https://doi.org/10.58634/felsefedunyasi.1686797

Öz

This study logically examines whether intuitive knowledge possesses epistemic value, focusing on the criteria of justification within epistemic logic—particularly through the distinction between direct and indirect justification—and systematically analyzes the historical and conceptual transformation of intuition. In classical epistemology—especially within the theories of knowledge developed by thinkers such as Aristotle, Averroes, al-Fārābī, and Avicenna—intuition was conceived as the faculty enabling the immediate and a priori apprehension of necessary premises and first principles. Accordingly, intuitive knowledge was recognized as one of the founda- tional bases of demonstrative (burhānī) reasoning. In modern epistemology, philosophers such as Descartes and Kant maintained similar evaluations of intuition; however, within the analytic tradition, a more cautious attitude toward this form of knowledge emerged. Indeed, for thinkers like Quine, Carnap, Wittgenstein, Devitt, and Kahneman, intuition is often reduced to either a context-dependent judgment shaped by linguistic and cultural habits or to heuristic tendencies grounded in cognitive economy. Consequently, the truth-value and justificatory capacity of intuition have been subjected to substantial criticism. This theoretical divergence not only reflects a chronological transformation but also necessitates the reconstruction of the epistemic legitimacy criteria attributed to intuitive knowledge. In this context, the study conceptualizes intuition as a multilayered form of knowledge that can be evaluated in terms of epistemic justifiability, analyzing classical accounts and contemporary criticisms through a comparative perspective based on Teo Grünberg’s criteria of justification. Thus, intuition is epistemologically repositioned as an intermediate category between the normative and cognitive dimensions of knowledge.

Anahtar Kelimeler

Analytic Philosophy , Epistemic Logic , Intuition , Knowledge , Justification

Sezgisel Bilginin Gerekçelendirilebilirliği Üzerine: Klasik ve Modern Epistemolojide Analitik Bir İnceleme

Öz

Bu çalışmada, sezgisel bilginin bilgi değeri taşıyıp taşımadığı sorusu, epistemik mantığın gerekçelendirme ölçütleri ekseninde, özellikle Teo Grünberg’in doğrudan ve dolaylı gerekçelendirme ayrımı çerçevesinde mantıksal olarak irdelenmekte; sezgi anlayışındaki tarihsel ve kavramsal dönüşüm sistematik biçimde analiz edilmektedir. Sezgisel bilgi, klasik epistemolojide — Aristoteles, Fârâbî, İbn Sînâ, İbn Rüşd gibi düşünürlerin bilgi teorilerinde— zorunlu öncüllerin ve ilk ilkelerin doğrudan kavranışını mümkün kılan, dolaysız ve a priori olanı bilme yetisi olarak konumlandırılmış, dolayısıyla burhânî öncüllerin elde edilebilmesini sağlayan unsurlardan biri olarak kabul edilmiştir. Modern epistemolojide René Descartes ve İmmanuel Kant gibi düşünürlerin benzer minvalde değerlendirdikleri bu bilgi türüne, analitik gelenekte daha ihtiyatlı yaklaşılmıştır. Hatta bazı çağdaş düşünürler nezdinde sezgi, ya dilsel ve kültürel alışkanlıkların ürünü olan bağlamsal bir yargı biçimine ya da bilişsel kestirme/ekonomiye dayalı höristik (heuristik) yönteme indirgenmiş; böylece doğruluk değeri ve gerekçelendirme kapasitesi ciddi biçimde eleştirilmiştir. Bu teorik farklılaşma yalnızca kronolojik bir dönüşümü değil, aynı zamanda sezgisel bilgiye atfedilen epistemik geçerlilik ölçütlerinin de yeniden yapılandırılmasını zorunlu kılmaktadır. Çalışmanın amacı sezgiyi, epistemik gerekçelendirilebilirlik düzleminde değerlendirilebilen çok katmanlı bir bilgi türü olarak kavramsallaştırıp, klasik görüşler ile çağdaş eleştirileri Grünberg’in gerekçelendirme ölçütü temelinde karşılaştırmalı bir perspektifle analiz etmektir. Bu sayede sezgi, epistemolojik olarak yeniden konumlandırılarak, bilginin normatif ve bilişsel boyutları arasında bir ara kategori olarak değerlendirilebilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Analitik Felsefe , Epistemik Mantık , Sezgi , Bilgi , Gerekçelendirme

Kaynakça

• Akyüz, T., & Şimşek, R. (2024). Klasik dönem burhan teorisi üzerine bir değerlendirme-Fârâbî, İbn Sînâ ve Fahreddîn Râzî bağlamında. ÂSÂR Akademik Dinî Araştır- malar Dergisi, 1(4), 94-107.
• Aristoteles. (2011). Metafizik. (H. K. Ökten, Yayıma Hazırlayan). Say Yayınları. (Fikir Mimarları Dizisi, 13: Aristoteles içinde).
• Aydın, A. E. (2024). Theaetetus diyaloğu bağlamında Platon’da bilginin tanımı sorunu. Kalemname, 9(17), 128-149.
• Ayer, A. J. (1952). Language, truth and logic (2nd ed.). Dover Publications.
• Ayluçtarhan, R. (2025). Epistemik mantık açısından tümevarım sezgi ilişkisi. İstanbul Üniversitesi.
• Baba, C. (2023). Epistemik mantık bağlamında sezgi üzerine. İçinde Y. E. Akbay (Ed.), İslam düşüncesinde temel kavramlar -Vahiy, ilham, keşf, sezgi, firaset ve rüya (ss. 207-225). Son Çağ Akademi.
• Başdemir, H. Y. (2009). Gettier ve bilgide şans unsuru. Felsefe Dünyası, 50, 121-140.
• Başdemir, H. Y. (2010). Gerekçelendirme, epistemik seviyeler ve kesin bilgi: Fârâbî ve Chisholm karşılaştırması. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(17), 39-65.
• Cappelen, H. (2012). Philosophy without intuitions. Oxford University Press.
• Cevizci, A. (2005). Paradigma felsefe sözlüğü. Paradigma Yayınları.
• Chisholm, R. M. (1989). Theory of knowledge (3rd ed.). Prentice Hall.
• Churchland, P. M. (2013). Matter and consciousness. MIT Press.
• Çimen, S. (2023). Bilgi kaynağı olarak sezgi ve mantıktaki kullanımı Platon-Aristoteles-İbn Sina. İçinde Y. E. Akbay (Ed.), İslam düşüncesinde temel kavramlar -Vahiy, ilham, keşf, sezgi, firaset ve rüya (ss. 243-267). Son Çağ Akademi.
• Demircioğlu, E. (2017). On the differentia of epistemic justification. Kilikya Felsefe Dergisi, 1, 1-10.
• Descartes, R. (2006). Discourse on the method of correctly conducting one’s reason and seeking truth in the sciences (I. Maclean, Çev.). Oxford University Press.
• Devitt, M. (2013). There is no a priori. İçinde M. Steup, J. Turri, & E. Sosa (Eds.), Contemporary debates in epistemology (2nd ed., ss. 185–194). Wiley-Blackwell.
• Dündar, L. (2023). Mantık ilminde sezgi ve diğer bilgi kaynakları arasındaki yeri. İçinde Y. E. Akbay (Ed.), İslam düşüncesinde temel kavramlar -Vahiy, ilham, keşf, sezgi, firaset ve rüya (ss. 226-242). Son Çağ Akademi.
• Eroğlu, A. (2012). Henri Bergson’da bilinç-sezgi ilişkisi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 27, 81-102.
• Fakhry, M. (2013). Mantık ve bilgi teorisi (A. Kayacık & M. S. Özdil, Çev.). Bilimname, 24(1), 195-204.
• Fârâbî. (2005). Kitâbu’l-Kıyâs (Ö. Türker, Çev.). Litera Yayıncılık.
• Frege, G. (1953). The foundations of arithmetic: A logico-mathematical enquiry into the concept of number (J. L. Austin, Trans.; 2nd rev. ed.). Harper & Brothers.
• Friedman, M. (2001). Tolerance and analyticity in Carnap’s philosophy of mathematics. İçinde J. Floyd & S. Shieh (Eds.), Future pasts: The analytic tradition in twentieth-century philosophy (ss. 223–254). Oxford University Press.
• Gettier, E. L. (1963). Is justified true belief knowledge? Analysis, 23(6), 121-123.
• Grünberg, T. (2000). Sembolik mantık el kitabı II: Özel mantık sistemleri. ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayıncılık (METU Press).
• Grünberg, T. (2007). Epistemik mantık üzerine bir araştırma. Yapı Kredi Yayınları.
• Gürsoy, A. (2014). İbn Sînâ felsefesinde sezgisel bilginin aklî karakteri. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5(1), 191-210.
• Haklı, Ş. (2007). İbn Sînâ epistemolojisinde bir bilgi kaynağı olarak “sezgi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(11), 35–52.
• Kahneman, D. (2011). Thinking fast and slow. Farrar, Straus and Giroux.
• Kant, I. (2008). Arı usun eleştirisi (A. Yardımlı, Çev.). İdea Yayınları.
• Köz, İ. (2004). Sezginin bilgideki yeri. Felsefe Dünyası, 2(40), 41-54.
• Lehrer, K. (2000). Theory of knowledge (2nd ed.). Westview Press.
• Lenat, D. B. (1982). The nature of heuristics. Artificial Intelligence, 19(2), 189-249.
• Mehdiyev, N. (2007). Çağdaş din felsefesinde epistemolojik yaklaşımlar ve tanrı inancının rasyonelliği. Marmara Üniversitesi.
• Öktem, Ü. (2000). Descartes, Kant, Bergson ve Husserl’de sezgi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 40(1-2), 159-188.
• Özturan, M. (2007). Fârâbî’nin epistemolojisinde kesinlik problemi. Marmara Üniversitesi.
• Pryor, J. (2013). There is immediate justification. İçinde M. Steup, J. Turri, & E. Sosa (Eds.), Contemporary debates in epistemology (ss. 202–222). Wiley-Blackwell.
• Quine, W. V. O. (1951). Two dogmas of empiricism. The Philosophical Review, 60(1), 20–43.
• Quine, W. V. O. (1961). From a logical point of view: Logico-philosophical essays (2nd ed.). Harper & Row.
• Rorty, R. (1981). Philosophy and the mirror of nature. Princeton University Press.
• Russell, B. (2008). The problems of philosophy. Oxford University Press.
• Sellars, W. (1997). Empiricism and the philosophy of mind. Harvard University Press.
• Soykan, Ö. N. (1997). Bilimlerin birliğini temellendirmede Descartes’in “Intuition” kavramının yeri. Felsefe Dünyası, 24, 12-19.
• TDK felsefe terimleri sözlüğü. İçinde Türk Dil Kurumu. Erişim Tarihi 11.04.2025 https://sozluk.gov.tr/
• Tversky, A., & Kahneman, D. (1974). Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. Science, 185(4157), 1124–1131.
• Williamson, T. (2002). Knowledge and its limits. Oxford University Press.
• Wittgenstein, L. (1986). Philosophical investigations (G. E. M. Anscombe, Trans.; 3rd ed.). Blackwell Publishers.
• Yaren, M. T. (2003). Sezgi. Felsefe Dünyası, 37, 29-34.