OSMANLI DEVLETİ’NİN KURULUŞUNA DAİR BİR KİMLİK DEĞERLENDİRMESİ: ORTODOKS VE HETERODOKS KAVRAMLARININ TEORİ PROBLEMİ

Yıl 2021, Sayı: 73, 396 - 419, 15.07.2021

Ahmet Emre Polat

Öz

Osmanlı Devleti’nin erken dönemi için bir kimlik tanımının, farklı toplumsal unsurlardan
müteşekkil olan halkı kapsayacak şekilde kuşatıcı olması gerekir. Ortodoks ve heterodoks
kavramlarının bu kuşatıcılığı sağlayan kavramlar olduğu düşünülmüştür. Her iki kavram
da doksa temelli kavramlar olarak felsefi nitelik ve anlamlara sahiptirler. Bu kavramların
Osmanlı’da kimlik tanımı için kullanılmaları doksa kavramının mahiyeti dolayısıyla
mümkün değildir. Çalışmamızda ortodoks ve heterodoks kavramlarını doksa itibariyle
tartışmaya açarak, Osmanlı’da kimlik tanımı olarak kullanım imkanları eleştirmeye çalışacağız.
Nihai olarak da eleştirdiğimiz hususları da göz önünde bulundurarak Osmanlı
erken döneminde kimlik yapısının tanımlanmasının hangi kavramlar etrafında mümkün
olabileceği tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ortodoks, Heterodoks, Doksa, Kimlik, Erken Osmanlı, Osmanlı Toplumu

An Evaluation of Identity in the Formation of the Ottoman State: The Theory Problem of Orthodox and Heterodox

Öz

The definition of identity for the early Ottoman state should be embracing in nature since
it needs to cover a population made of diverse social elements. Orthodoxy and heterodoxy
are generally accepted terms providing the necessary encompassing. However, these
two are derived from doxa and thus carry philosophical qualities and connotations. The
essential character of doxa also makes the two improper to describe the early Ottoman
identity. This study discusses orthodoxy and heterodoxy concerning their relations with
doxa and investigates their unsuitability in defining the contours and nuances of the early
Ottomans. It criticizes their usage in the historiography of the early Ottoman Empire and
offers new perspectives for describing the structure of identity in the mentioned society.

Anahtar Kelimeler

Orthodox, Heterodox, Doxa, Identity, Early Ottoman, Ottoman Society

Kaynakça

• • Akçay, Yusuf. Mustafa Bin Muhammed’in İhlas Suresi Tefsiri, (Master Tezi), Dumlupınar Üni. SBE., Kütahya 2005.
• • Aktay, Yasin. “Tarih Yazımı, Heterodoksi ve Alevilik”, Tezkire, 7-8, Ankara 1994, ss.9-36.
• • Alican, Mustafa. “Bizans İmparatorluğu’nda Kilise Ve Devlet: Sezaropapizm Sorununu Yeniden Düşünmek”, Tarih Okulu, 9, İzmir 2011, ss.169-198.
• • Aşık Paşa. Garibname, Haz. Kemal Yavuz, Cilt II-I, Türk Dil Kurumu., Ankara 2000.
• Aykıt, Dursun Ali. Hristiyanlığın Öncüsü Olarak İskenderiyeli Philo, Kitabevi Yay., İstanbul 2011.
• • Baş, Bilal. “Constantine And The Christian Church: The Divine Roles Of The Church And The Roman Empire in Eusebius Of Caesarea’s De Sepulchro Christi”, İslami İlimler Dergisi, 11, 2, Çorum 2006, ss.109-125.
• • Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Ali Emiri. Musa Çelebi (AE.MÇLB), 1/1.
• • Bourdieu, Pierre. Pratik Nedenler, Çev. Hülya Tufan, Kesit Yay., İstanbul 1995.
• • Cevizci, Ahmet. “Ortodoks”, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yay., İstanbul 1999.
• • Çağrıcı, Mustafa. «İhsan», TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 21, İstanbul 2004, ss.544-546.
• • Çiftçi, Şaban. “”Allah Âdem’i Kendi Sûretinde Yaratmıştır” Hadisinin Tahric ve Değerlendirilmesi”, Pamukkale Üni. İlahiyat Fak. Dergisi, 1, 2014, ss.1-20.
• • Demirhan, Ahmet. Kuruluş Sarmalından Kurtulmak Osmanlı ve Hâkimiyet Telakkileri, Dergah Yay., İstanbul 2019.
• • Dressler, Markus. “Mehmed Fuad Köprülü’nün Çalışmalarında Bektaşilik ve Aleviliğin Yeri”, III. Uluslararası Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Sempozyumu, Ed. Gıysaettin Aytaş vd. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi, Ankara 2009, ss.87-91.
• • Dressler, Markus. Türk Aleviliğinin İnşası Oryantalizm, Tarihçilik, Milliyetçilik ve Din Yazımı, Çev. Defne Orhun, Bilgi Üni. Yay, İstanbul 2016.
• • Duygu, Zafer. “Hristiyanlığın Erken Yüzyıllarındaki İsa Teolojisi Tartışmalarında ‘Dinamik Monarşist’ Akıma Özgü ‘Monoteist’ Kristoloji ve Bunun ‘Ebionit’ Kristolojiyle Mukayesesi”, Pamukkale Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 31, Denizli 2018, ss.329-343.
• • Ebu’l-Huda Şihabüddin Ahmed el-Münim. Tezkiretü’l-Muktefin Asaru Uli’s-Safa ve Tebsıratü’l-Muktedin bi Tariki Es-Seyyid Tacü’l-Arifin Ebi’l-Vefa, Bibliothèque Nationale de France. Département des Manuscrits. Arabe 2036.
• • Elvan Çelebi. Nâme-i Kudsî Menâkıbu›l Kudsiyye, Haz. Mertol Tulum, Çizgi Kitabevi, İstanbul 2017.
• • Fığlalı, Ethem Ruhi. “Alevilik ve Heterodoksi”, Türk Yurdu, 25, 210, Ankara 2005, ss.5-8.
• • Frasetto, Michael. “The Image of The Saracen as Heretic in The Sermons of Ademar of Chabannes”, Western Views of Islam in Medieval and Early Modern Europe Perception of Other, Ed. David R. Blanks, Michael Frasetto, New York, St. Martin’s Press, 1999.
• • Freud, Sigmund. Musa ve Tek Tanrıcılık, Çev. Kâmuran Şipal, Say Yay., İstanbul 2015. • Geanakoplos, Deno J. “Church and The State in The Byzantine Empire: A Reconsideration of the Problem of Caesaropapism,” Church History, 34, 4, New York 1965, ss.381-403.
• • Gemuhluoğlu, Zeynep. “Temsil-Taklit İlişkisi Açısından Tasvirin Teorik Zemini -İbnü’l- Arabî’nin Eserleri Esasında”, Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi İlmi Araştırmalar Dergisi, 13, İstanbul 2019, ss.285-312.
• • Gemuhluoğlu, Zeynep. “İrfânî Yorum ve Şâirin Niyeti Gazzâlî’nin Şiir Anlayışı Üzerine Bir İnceleme”, Marmara Üni. İlahiyat Fak. Dergisi, 40, İstanbul 2001, ss.109-136.
• • Gülşehri. Gülşehri›nin Mantıku›t-Tayrı (Gülşen-nâme) -Metin ve Günümüz Türkçesine Aktarma-, Cilt I, Haz. Kemal Yavuz, Kırşehir Valiliği, Ankara 2007.
• • Gündoğdu, Cengiz. “Hacı Bektâş-ı Velî ve Bektâşîlîk Olgusunu Tanımlamada Normatif Yakşalımlar”, Dini Araştırmalar, 12, 33, İstanbul 2009, ss.47-61.
• • Haşlakoğlu, Oğuz. “Heidegger’in Hakikat Doktrini”, Felsefe Tartışmaları, 32, İstanbul 2004, ss.1-17.
• • Haşlakoğlu, Oğuz. “Politeia Diyalogunda Epistêmê Tasnifi Ve Dialektikê Methodos’un Anlamı”, Felsefe Tartışmaları, 34, İstanbul 2005, ss.67-90.
• • Haşlakoğlu, Oğuz. Platon Düşüncesinde Tekhnê: Sanat ve Felsefenin Ortak Kökeni Üzerine Bir İnceleme, Sentez Yay., Bursa 2016.
• • İbn Bibi (El-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferi, er-Rugadi), El-Evamiru›l-Ala›iyye Fi›l-Umuri›l-Ala›iyye (Selçukname), Cilt 2, Çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1996.
• • Kafadar, Cemal. İki Cihan Aresinde Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Çev. Ceren Çıkın, Birleşik Yay., Ankara 2010.
• • Kaplan, Hayri. Tahrif ve Tashih 13. Yüzyıl Anadolu İslam Düşüncesi Üzerine İncelemeler, Endülüs Yay., İstanbul t.y.
• • Karamustafa, Ahmet T. Tanrının Kural Tanımaz Kulları: İslam Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2007.
• • Koç, Mustafa. “Eski Anadolu Türkçesi Karışık Dilli Metinlerinden Barak Baba Manzumesi”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28, Ankara 2018, ss.281-300.
• • Koç, Yalçın. Anadolu Mayası, 3.B., Cedit Yay., Ankara 2011.
• • Koç, Yalçın. “Anadolu Türk Kimliği, Türk Mûsikîsi ve Anadolu Birliği”, Türkiye Günlüğü, 119, Ankara 2014, ss.15-31.
• • Langer, Robert. Simon, Udo. “The Dynamics of Orthodoxy and Heterodoxy. Dealing with Divergence in Muslim Discourses and Islamic Studies”, Die Welt des Islams, 48, Leiden 2008, ss.273-288.
• • Lindner, Rudi Paul. Ortaçağ Anadolu’nda Göçebeler ve Osmanlılar, Çev. Müfit Günay, İmge Yay., İstanbul 2000.
• • Muhammed bin Ali bin es-Serrâc. Tuffâhu’l-Ervâh ve Miftâhu’l-İrbah, Haz. Nejdet Gürkan, M. Necmettin Bardakçı, M. Saffet Sarıkaya, Kitap Yayınevi, İstanbul 2015.
• • Nasr, Seyyid Hüseyin. İslamın Kalbi, 3.Baskı, Çev. Ahmet Demirhan, Gelenek Yay., İstanbul 2002.
• • Ocak, Ahmet Yaşar. “Bazı Menakıbnamelere Göre XIII-XV. Yüzyıllardaki İhtidalarda Heterodoks Şeyh ve Dervişlerin Rolü”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 2, İstanbul 1981, ss.31-42.
• • Ocak, Ahmet Yaşar. “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dervişlerin Rolü”, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Efsaneler ve Gerçekler: Tartışma Panel Bildirileri, Ahmet Yaşar Ocak vd., İmge Kitabevi, Ankara 2000, ss.67-80.
• • Ocak, Ahmet Yaşar. “XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmî Dinî İdeolojisi ve Buna Muhalefet Problemi”, İslâmi Araştırmalar, 4, 3, İstanbul 1990, ss.190-194.
• • Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İletişim Yay., İstanbul 2002.
• • Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sufilik: Kalenderiler : (XIV-XVII. yüzyıllar), 3. Baskı, Timaş Yay., İstanbul 2016.
• • Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, 8. Baskı. Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
• • Payton, James R. Light From The Christina East an Introduction to the Orthodox Tradition, IVP Academic, Downers Grove 2007.
• • Peters, Francis E. Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü, Çev. Hakkı Ünler, Paradigma Yay., İstanbul 2004.
• • Platon. Devlet, Çev. Sabahattin Eyüboğlu, M. Ali Cimcoz, 20.B., İş Bankası Yay., İstanbul 2010.
• • Saint Agustinus. İtiraflar, Çev. Çiğdem Dürüşken, Kabalcı Yay., İstanbul 2010.
• • Sevinç, Bayram. Terör Endüstrisi, Din ve Şiddet, Ankara Okulu Yay., Ankara 2019.
• • Simon de Saint Quentin. Histoire Des Tartares, Haz. Jean Richard, Librairie Orientaliste, Paris 1965.
• • Şeyhoğlu Mustafa. Kenzü’l-Kübera ve Mehekkü’l-Ulema, Çev. Kemal Yavuz, Atatürk Kültür Merkezi Yay. Ankara 1991.
• • Terceme-i Menâkıb-ı Tâcü’l-Arifîn Şeyh Ebû’l-Vefâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu, 4568.
• • Tolan, John V. “Muslim as Pagan Idolaters in Chronicles of the First Crusade”, Western Views of Islam in Medieval and Early Modern Europe Perception of Other, Ed. David R. Blanks, Michael Frasetto, St. Martin’s Press, New York 1999, ss.98-117.
• • Vahidi. Hace-i Cihân Netice-i Cân, Haz. Turgut Karabey, Bülent Şığva, Yusuf Babür. Akçay Yay., Ankara 2015.
• • Wilson, M. Brett. “The Failure Of Nomenclature The Concept Of “Orthodoxy” In The Study Of Islam, Comparative Islamic Studies, 3, 2, London 2007, ss.169-194.
• • Wittek, Paul. Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğuşu, Çev. Fahriye Arık, Şirketi Mürettibiye Basımevi, İstanbul 1947.
• • Yunus Emre. Divan, Haz. Mustafa Tatçı, Cilt II, MEB. Yay., Ankara 1997.