Geomorphology of Karlıova Basins And Its Environment (Bingöl)

Yıl 2022, Cilt: 32 Sayı: 3, 877 - 894, 21.09.2022

Vedat Avci , Halil Günek

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1138027

Öz

In this study, the general geomorphology of Karlıova Basin and its surroundings has been evaluated, morphometric indices have been applied to the sub-basins that were determined in the fault zones, and lineament analysis has been done. Karlıova Basin, which is located at the eastern most point of the Anatolian Plate, has an important place in the neotectonics of our country. The basin corresponds to the area called the Karlıova triple-junction, where North Anatolian Fault (NAF), East Anatolian Fault (EAF) and Varto Fault intersect. The basin developed as a fault-wedge basin depending on the movement of the NAF and the EAF in different directions, was opened to external drainage as a result of backward erosion of Göynük Stream in the Quaternary. In the neotectonic period, with the increase of vertical tectonic movements, mountainous areas along the EAFZ in the south, Bahçeköy and Tokluklar Faults in the west took their current positions. The main geomorphological units were formed by mass uplift and fault tectonics in this period. Landforms of tectonic geomorphology in and around the basin and terraces in the river valleys indicate periodic uplift. According to quantitative analyses, the lineaments are centered on NE-SW and NW-SE directions. These are in line with the direction of the NAF and the EAF. The indices analyses show that the effect of the NAF and Bahçeköy Fault on the morphology is higher than that of the EAF in the basin.

Anahtar Kelimeler

Karlıova Basin, Geomorphology, Neotectonic, North Anatolian Fault Zone (NAFZ), East Anatolian Fault Zone (EAFZ)

KARLIOVA HAVZASI VE ÇEVRESİNİN (BİNGÖL) JEOMORFOLOJİSİ

Öz

Bu çalışmada Karlıova Havzası ve çevresinin genel jeomorfolojisi değerlendirilmiş, fay zonlarında belirlenen alt havzalara morfometrik indisler uygulanmış ve çizgisellik analizi yapılmıştır. Anadolu Levhası’nın en doğu ucunda yer alan Karlıova Havzası, ülkemizin neotektoniğinde önemli bir yere sahiptir. Havza, Kuzey Anadolu Fayı (KAF), Doğu Anadolu Fayı (DAF) ve Varto Fayı’nın kesiştiği ve Karlıova üçlü eklemi olarak adlandırılan alana karşılık gelmektedir. KAF ve DAF’ın farklı doğrultuda hareketine bağlı olarak fay kaması havzası şeklinde gelişen havza, Kuvaterner’de Göynük Çayı’nın geriye aşındırması sonucunda dış drenaja açılmıştır. Neotektonik dönemde dikey yöndeki tektonik hareketlerin de ağırlık kazanmasıyla, güneyde DAFZ, batıda Bahçeköy ve Toklular Fayları boyunca dağlık alanlar yükselerek bugünkü konumlarını almıştır. Bu dönemde yaşanan toptan yükselmeler ve fay tektoniği altında ana jeomorfolojik birimler oluşmuştur. Havza ve çevresinde tektonik jeomorfolojiye ait yer şekilleri ile akarsu vadilerindeki taraçalar dönemsel yükselmeleri göstermektedir. Sayısal analizlere göre çizgisellikler, KD-GB ve KB-GD doğrultusunda yoğunlaşmaktadır. Bu doğrultular, KAF ve DAF’ın doğrultusu ile uyumludur. İndis analizleri havzada KAF ve Bahçeköy Fayı’nın morfolojideki etkisinin DAF’a göre daha yüksek olduğunu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Jeomorfoloji, Neotektonik, Karlıova Havzası, Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ), Doğu Anadolu Fay Zonu (DAFZ)

Kaynakça

• Akyüz, H. S., Sançar, T. ve Zabcı, C., (2010), Karlıova Üçlü Eklemi Civarında Göynük Fayı (Bingöl) ve Varto Fayının (Muş) Morfotektoniği, Fay Geometrisi ve Kayma Hızı, TÜBİTAK Proje No: 109Y160, İstanbul.
• Avci, V. (2014). Karlıova Havzası ve Çevresinin (Bingöl) Genel ve Uygulamalı Jeomorfolojisi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Cannon, P. J. (1976). Generatıon of explıcıt parameters for a quantıtatıve geomorphıc study of the mıll creek draınage basın. Oklahoma Geology Notes, v. 36, p. 3–16.
• Duman, T. Y. Olgun, Ş. Çan, T. Nefeslioğlu, H.A. Hamzaçebi, S. Elmacı, H. Durmaz, S. ve Çörekçioğlu, Ş., (2009), 1/500000 Ölçekli Türkiye Heyelan Envanteri Haritası Erzurum Paftası, MTA Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Günek, H. Sunkar, M. (2006), Kurucaova ve Yakın Çevresinin (Malatya) Jeomorfolojik Özelliklerinden Kaynaklanan Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Türk Coğrafya Dergisi, 47.
• Hack, J. T. (1973). Stream-profile analysis and stream-gradient index. Journal of Research of the Us Geological Survey, 1(4), 421–429
• Herece, E. (2008 a), Doğu Anadolu Fayı Atlası, Maden Tetkik Arama Enstitüsü Genel Müdürlüğü Özel Yayın Serisi:13, Ankara.
• Herece, E. (2008 b), DAF Boyu Jeoloji Haritası, Maden Tetkik Arama Enstitüsü, Ankara.
• İmamoğlu, Ş. M. ve Gökten, E., 1996, Doğu Anadolu Fay Zonu Gölbaşı Kesimi Neotektonik Özellikleri ve Gölbaşı-Saray Fay Kaması Havzası, Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, S: II, s: 176-184.
• Ingersoll, R., V. (1988), Tectonics of Sedimentary basins, Geological Society of America Bulettin, W oh 100, pp: 1704-1719.
• Keller, E.A. ve Pinter, N. (1999), Active Tectonics: Earthquakes, Uplift, and Landscape, Prentice-Hall, New Jersey.
• Koçyiğit, A. (1989), Suşehri Basin: An Active “Fault-Wedge Basin” on The North Anatolian Fault Zone, Turkey”, Tectonophysics, V: 167, N:1, p: 203-214.
• Piacentini, D. Troiani, F. Servizi, T. Nesci, O. ve Veneri, F. (2020). SLIX: A GIS toolbox to support along-stream knickzones detection through the computation and mapping of the stream length-gradient (SL) index. ISPRS International Journal of Geo-Information, 9(2), 69.
• Pérez-Peña, José Vicente, Azañón, J. M. Ve Azor, A. (2009). CalHypso: An ArcGIS extension to calculate hypsometric curves and their statistical moments. Applications to drainage basin analysis in SE Spain. Computers & Geosciences, 35(6), 1214–1223.
• Strahler, Arthur N. (1952). Hypsometric (area-altitude) analysis of erosional topography. Geological Society of America Bulletin, 63(11), 1117–1142.
• Şaroğlu, F. (1985), Doğu Anadolu'nun Neotektonik Dönemde Jeolojik ve Yapısal Evrimi, (İstanbul Üniversitesi Unpublished PhD Thesis), İstanbul, 240 pp.
• Şaroğlu, F. ve Yılmaz, Y. (1986), Doğu Anadolu’da Neotektonik Dönemdeki Jeolojik Evrim ve Havza Modelleri, Maden Tetkik Arama Enstitüsü Dergisi, S: 107, Ankara.
• Tarhan, N. (1997), 1/100000 Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları, Erzurum G 31(J 45) ve G 32 (J 46) Paftaları, Maden Tetkik Arama Enstitüsü Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara
• Tonbul, S. (1990), Bingöl Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojisi ve Gelişimi, Coğrafya Araştırmaları Dergisi, C: 2, S: 2, s: 329-352..
• Tonbul, S. (1996), Bingöl Dağı’nın Volkan Morfolojisi ve Volkanizma- Tektonik İlişkileri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C: 8, S:1, s: 311–340.
• Tonbul, S. (1997), Bingöl Dağı’nda Buzul Şekilleri, Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S:6, s: 347–374.
• Tüysüz, O. ve Erturaç, M. K. (2005), “Kuzey Anadolu Fayının Devrez Çayı ile Soruk Çayı Arasındaki Kesiminin Özellikleri ve Fayın Morfolojik Gelişimdeki Etkileri”, Türkiye Kuvaterner Sempozyumu 5.