DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TÜRKÇE KÖKENLİ HAYVAN ADLARININ KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ İZLERİ

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 3, 1227 - 1241, 18.09.2024

Tuğba Gökbayır , Ercan Alkaya

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1457235

Öz

Türk yaşam biçiminde ve kültüründe hayvanların önemli bir yeri vardır. Dede Korkut hikâyelerinde de hayvan adlarının önemli bir yeri vardır. Örneğin, Türklerin hayatında atın yeri başka bir varlıkla karşılanamayacak kadar büyüktür. Bamsı Beyrek, zindandan çıkıncaya kadar onu bekleyen atı için At demezem sana, kardaş derem, kardaşumdan yeg diyerek atın Türklerin hayatındaki değerini belirtmektedir. Dede Korkut hikâyelerinde pek çok hayvan motifi kullanılmaktadır. Bu hayvan adlarının simgelediği unsurlar, bazen bir dost, bazen bir silah arkadaşı, bazen de gücü temsil eden bir motif olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yüzden, bu hikâyeler Türk dünyası için çok önemlidir. Eski Oğuz Türkçesinin önemli dil metinleri arasında yer alan bu hikâyeler, Türk dili, edebiyatı, kültürü ve felsefesini yansıtan önemli kaynaklar arasındadır. Eski Oğuz Türkçesinin özellikleri görülen bu destansı hikâyeler Kazak Türkçesiyle detaylı bir şekilde karşılaştırıldığında ortak yapıların varlığı göze çarpmaktadır. Bu çalışmada, Dede Korkut hikâyelerindeki Türkçe kökenli hayvan adları tespit edilip bunların tarihî Türk lehçelerindeki durumu açıklanacaktır. Tespit edilen hayvan adlarının durumu, Kazak Türkçesinin söz varlığına nasıl yansıdığı, hangi anlamda kullanıldığı belirtilecektir. Bu doğrultuda, Dede Korkut hikâyelerindeki hayvan adlarının Kazak Türkçesindeki durumu ele alınacaktır.
Çalışmada ulaşılan bulgular, "Sonuç" bölümünde maddeler hâlinde belirtilerek söz konusu hayvan adlarının durumu gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Kazak Türkçesi, hayvan adları

The Traces of Animal Names of Turkish Origin in The Stories of Dede Korkut in Kazakh

Öz

Animals have an important place in Turkish lifestyle and culture. Animal names also have an important place in Dede Korkut stories. For example, the place of the horse in the life of the Turks is too great to be met by any other existence. Bamsı Beyrek states the value of the horse in the life of the Turks by saying, “At demezem sana, kardaş derem, kardaşumdan yeg”, for the horse that awaits him until he comes out of the dungeon. Many animal motifs are used in Dede Korkut stories. The elements symbolized by these animal names sometimes appear as a friend, sometimes as a comrade in arms, and sometimes as a motif representing power. Therefore, these stories are very important for the Turkish world. These stories, which are among the important language texts of Old Oghuz Turkish, are among the important sources that reflect the Turkish language, literature, culture and philosophy. When these epic stories, which have the features of Old Oghuz Turkish, are compared in detail with Kazakh, common patterns attract attention. In this study, animal names of Turkish origin in Dede Korkut stories will be identified and their situation in historical Turkish dialects will be explained. The situation of the identified animal names, how they are reflected in the vocabulary of Kazakh and in which meaning they are used will be stated. In this direction, the sitution of animal names in Dede Korkut stories in Kazakh will be discussed.
The findings obtained in the study are stated in the form of items in the "Results" section and the status of the animal names in question is shown.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Kazakh Turkish, animal names

Kaynakça

• Alkaya, E. Yalçın, S. K. Ve Şengül, M. (2008). Prof. Dr. Ahmet BURAN Makaleler. Ankara: Turkish Studies Yayınları.
• Alkaya, E. (2020). Dede Korkut Kitabındaki Söz Varlığının Kazak Türkçesindeki İzleri, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 4 (1), 153-188.
• Altay, H. (1981). Anayurttan Anadolu’ya. Ankara: Türk Dünyası Eserleri Dizisi 2. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Atalay, B. (1970). Abuşka Lügati veya Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Azmun, Y. (2019). Dede Korkut’un Üçüncü Elyazması. Soylamalar ve İki Yeni Boy ile Türkmen Sahra Nüshası. Metin-Çeviri-Sözlük-Tıpkıbasım. İstanbul: Kutlu Yayınevi.
• Barutçu Özönder, F. S. (1996). Ali Şir Nevâyi, Muhâkemetü’l-Luğateyn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul.
• Buran, A. (1987). Dede Korkut Hikâyelerinin Doğu Anadolu Varyantları. Sultan Baba Sempozyumu, Ekim 1987.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Çelik, Ü. (1993). Ali Şir Nevâyî-Leyli vü Mecnun. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Durgut, H. (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
• Eraslan, K. (1999). Mevlâna Sekkâkî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erbay, F. (2003). Muhammed Bin Ahmedü’z Zahid’e Ait Çağatayca Bir Fıkıh Kitabı (İnceleme-Metin-Sözlük). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Konya.
• Ercilasun, A. B. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2019). Dede Korkut Kitabı’nın Yeni Nüshası ve Üzerindeki Yayınlar. Millî Folklor, 123 (Güz), 5-22.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t – Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar, Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin Grameri. (çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü –Etimolojik Sözlük Denemesi- I (A-N). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Isqaqov, A. ve diğerleri. (2011). Qazaq Ädebi Tiliniŋ Sözdigi. 15 Cilt A-Z. Almatı: A. Baytursınulı Atındağı Tilbilimi İnstitu Yayınları.
• Januzaqov, T. ve diğerleri. (1999). Qazaq Tilinin Sözdigi, Almatı: Dayk-Press Yayınları.
• Joldasbekov, M., Şadieva, G. (2019). Qorkıt Ata Kitabı. Nur-Sultan: Kültegin Baspası.
• Kaçalin, M. S. (2017). Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaplan, M. (1976). Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar-I. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Karaağaç, G. (2017). Çağatayca El Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2021). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K. Bayniyazov, A. Başkapan, V. (2019). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Maşkaraoğlu, S. (2023). Kırım Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Muzafarov, R. Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi-Türkiye Türkçesi-Rusça Sözlük (çev. Nariman Seityahya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ocak, B. (1995). Lütfi’nin Gül-Nevruz’u Gramer İndeksi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İzmir.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. (2016a). Dede Korkut-Dresden Nüshası- Giriş Notlar I. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. (2016b). Dede Korkut -Dresden Nüshası-Metin, Dizin II. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. (2021). Dede Korkut-Günbed Yazması-Kazan Bey Oğuznamesi (Giriş-İnceleme-Notlar-Metin-Dil içi çeviri-Dizinler). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. (2022). 2022 Yılının Bahar Müjdesi: Dede Korkut’un Bursa Yazması, Türk Dili, 844 (Nisan),16-29.
• Sertkaya, O. F. (2022). Dede Korkut Kitabı’nın Bursa Yazmasının “Giriş” Bölümü. Dede Korkut Kitabı Bursa Yazması Tıpkıbasım içinde (13 ss.). Bursa Büyükşehir Belediyesi. Bursa: Star Matbaacılık.
• Sertkaya, O. F. ve Uzuntaş, H. (2023). Dede Korkut Kitabı’ndaki Sinsi- Eylemi Üzerine. Türk Dili, 72 (860), 4-7.
• Toparlı, R. Vural, H. ve Karaatlı, R. (2019). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yalçın, S. K. ve Şengül, M. (2004). Dede Korkut Hikâyeleri’nin Çocuk Eğitimi Açısından Öne Sürdüğü Değerler ve Ortaya Çıkarmak İstediği Tip Üzerine Bir Değerlendirme, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(2), 209-223.