National Preventive Psychological Intervention Program Studies: A Scoping Review

Yıl 2025, Cilt: 35 Sayı: 1, 335 - 351, 24.01.2025

Umut Çıvgın

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1513676

Öz

The present study was prepared as a scoping review of preventive-protective mental health studies in Turkey. The aim is to introduce preventive-protective psychology studies and to increase and diversify the studies in this field by raising awareness. Articles, books, dissertations and research reports published between 1990 and 2024 were analyzed. The YÖK Thesis Center, ULAKBİM TR Index, Bursa Technical University Book Collection, Web of Science, and PsycArticles databases were searched in Turkish and English for the selected studies using the keywords "preventive intervention," "protective intervention," "psychology," and "psychological intervention." According to the inclusion criteria established for the scoping review, 13 research articles, 6 dissertations, 5 review articles, 3 research reports and 1 book chapter were selected. The studies were analyzed and evaluated under 5 subheadings: addiction-related, school-based, community-based, trauma and disaster psychology-related, and health psychology-related protective-preventive interventions. In the light of the analyzed studies, it is seen that preventive-protective studies are less common in the literature in Turkey compared to other psychological studies. While international preventive-protective studies have high financing and participant numbers, whereas national research are rare. Some of the interventions examined were pilot studies, and the few effectiveness studies were conducted with small numbers of participants.

Anahtar Kelimeler

Preventive intervention, psychological intervention, protective intervention, psychological health

Koruyucu Nitelikteki Ulusal Psikolojik Müdahale Programı Çalışmaları: Kapsam Belirleme Derlemesi

Öz

Mevcut çalışma Türkiye’de yapılmış ruh sağlığını konu edinen koruyucu-önleyici çalışmaların kapsam belirleme derlemesi olarak hazırlanmıştır. Çalışmanın amacı koruyucu-önleyici psikoloji çalışmalarını tanıtmak ve bu yöndeki farkındalığı artırarak bu alandaki çalışmaların artırılmasını ve çeşitlendirilmesini sağlamaktır. 1990-2024 tarihi aralığında yayınlanmış makale, kitap, tez ve araştırma raporları incelenmiştir. Seçilen çalışmalar için YÖK Tez Merkezi, ULAKBİM TR Dizin, Bursa Teknik Üniversitesi Kitap Koleksiyonu, Web of Science ve PsycArticles veri tabanlarında “önleyici müdahale”, “koruyucu müdahale”, “psikoloji”, “psikolojik müdahale” anahtar kelimeleri ile taramalar yapılmıştır. Kapsam belirleme derlemesi yapabilmek için belirlenmiş dahil edilme kriterlerine göre 13 araştırma makalesi, 6 tez, 5 derleme makalesi, 3 araştırma raporu ve 1 kitap bölümü seçilmiştir. Çalışmalar bağımlılık, okul temelli, toplum temelli, travma ve afet psikolojisi ve sağlık psikoloji konulu koruyucu-önleyici müdahaleler olmak üzere 5 alt başlık altında toplanarak incelenmiş ve değerlendirilmiştir. İncelenen çalışmalar ışığında Türkiye’de koruyucu-önleyici çalışmaların diğer psikoloji çalışmalarına nazaran alanyazında daha az yer aldığı görülmektedir. Uluslararası çalışmalarda bu tip koruyucu-önleyici çalışmalar büyük fonlamalar ve geniş katılımcılar ile yapılırken, ulusal anlamda bu özellikli çalışmalar daha az sayıdadır. Ek olarak, incelenen bazı müdahalelerin yalnızca pilot çalışma niteliğinde olduğu, yapılan az sayıdaki etkililik çalışmalarının ise katılımcısının az olduğu ve uyarlanan/geliştirilen müdahalelerin çok daha fazla yaygınlaştırılmasına ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Önleyici müdahale, psikolojik müdahale, koruyucu müdahale, psikolojik sağlık

Kaynakça

• Acar, D. ve Dirik, G. (2019). Güncel bir paradigma: Yazılı duygusal dışavurum. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 11(1), 65-79. https://doi.org/10.18863/pgy.364852
• Acarturk, C., Uygun, E., Ilkkursun, Z., Carswell, K., Tedeschi, F., Batu, M., ... Barbui, C. (2022a). Effectiveness of a WHO Self‐Help psychological intervention for preventing mental disorders among Syrian refugees in Turkey: a randomized controlled trial. World Psychiatry, 21(1), 88-95. https://doi.org/10.1002/wps.20939
• Acarturk, C., Uygun, E., Ilkkursun, Z., Yurtbakan, T., Kurt, G., Adam-Troian, J., ... Fuhr, D. C. (2022b). Group problem management plus (PM+) to decrease psychological distress among Syrian refugees in Turkey: a pilot randomised controlled trial. BMC Psychiatry, 22, 1-11. https://doi.org/10.1186/s12888-021-03645-w
• AFAD. (2023). Türkiye deprem kronolojisi. Erişim tarihi: 18 Mart 2023. Erişim adresi hptts://www.afet.gen.tr/turkiye-deprem-kronolojisi.php
• Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı [AÇSHB] (2010). Aile Eğitim Programı. Erişim adresi hptts://aep.gov.tr/tr/
• Ak, S., (2018). Türkiye Ruh Sağlığı Profili-2 Çalışmasının Hazırlık Aşamaları. 54. Ulusal Psikiyatri Kongresi, İzmir, Türkiye.
• Akçinar, B., Kağıtçıbaşı, Ç., & Baydar, N. (2018). Erken ergenlikte ahlak gelişimi: Bir müdahale araştırması. Eğitimde Kuram ve Uygulama, 14(2), 153-169. https://doi.org/10.17244/eku.322365
• Akman, M. (2014). Türkiye’de birinci basamağın gücü. Türkiye Aile Hekimliği Dergisi, 18 (2), 70-78. https://doi.org/10.2399/tahd.14.00070
• Aker, T. (2006). 1999 Marmara depremleri: epidemiyolojik blgular ve toplum ruh sağlığı uygulamaları üzerine bir gözden geçirme. Türk Psikiyatri Dergisi, 17(3), 204-212.
• Altun, F. (2016). Afetlerde psikososyal hizmetler: Marmara ve Van depremleri karşılaştırmalı analizi. Çekmece İzü Sosyal Bilimler Dergisi, 4(8-9). https://doi.org/183-197. 10.2399/tahd.14.00070
• American Psychological Association (2014). Guidelines for prevention in psychology. American Psychologist, 69(3), 285-296. https://doi.org/10.1037/a0034569
• Anderson, V., Boddapati, S. and Pate, S. (2019). Prevention and Promotion. Jason, L. A., Glantsman, O., O'Brien, J. F., & Ramian, K. N. (Ed.) Introduction to community psychology: Becoming an agent of change içinde. Rebus Community, Canada.
• Arango, C., Díaz-Caneja, C. M., McGorry, P. D., Rapoport, J., Sommer, I. E., Vorstman, J. A., ... Carpenter, W. (2018). Preventive strategies for mental health. The Lancet Psychiatry, 5(7), 591-604. https://doi.org/10.1016/S2215-0366(18)30057-9
• Aydoğdu, B.E. (2023). Yazılı Duygusal Dışavurum Paradigmasının Etkililiğinin Menopoza Geçiş Döneminde Olan Kadınlarda İncelenmesi [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Aydoğdu-Sevgi, M., Ögel, K., Tarı-Cömert, I., Yılmazçetin-Eke, C. (2007). Günebakan madde bağımlılığını önleme eğitim programı. İstanbul, Yeniden Sağlık ve Eğitim Derneği. 11-13.
• Balcıoğlu, Y. H. (2022). Koruyucu ve Toplum Temelli Psikiyatri Perspektifinden Adli Psikiyatri: Suçun ve Şiddet Davranışının Önlenmesi. Turkiye Klinikleri Psychiatry-Special Topics, 15(1), 53-59.
• Basan, N. M. ve Bilir, N. (2016). Koruyucu sağlık hizmetlerinde önleme çelişkisi ve nedenleri. TAF Preventive Medicine Bulletin, 15 (1), 44-50. https://doi.org/10.5455/pmb.1-1427871712.
• Becker, C. B. and Stice, E. (2017). From efficacy to effectiveness to broad implementation: Evolution of the Body Project. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 85(8), 767-782.
• Bektaş, M. ve Öztürk, C. (2012). Sigara kullanımı önleme programının geliştirilmesi ve programın etkinliğinin değerlendirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 34, 1-21.
• Clark, K. B. (1967). Implications of Adlerian theory for an understanding of civil rights problems and action. Journal of Individual Psychology, 23(2), 181.
• Çelik, M. (2021). Scare öfke müdahale programının Suriyeli lise öğrencilerinin öfke kontrollerine ve psikolojik dayanıklılıklarına etkisi. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Çıvgın, U. ve Dirik, G. (2023). Yazılı Duygusal Dışavurum Paradigmasının Meme Kanseri Olan Kişilerin Depresyon, Anksiyete ve Psikolojik Katılık Düzeyleri Üzerindeki Etkisi. Türk Psikoloji Dergisi, 38(92), 36-53. https://doi.org/10.31828/turkpsikoloji.1349388
• Dastan, N. B. and Buzlu, S. (2012). Psychoeducation intervention to improve adjustment to cancer among Turkish stage I-II breast cancer patients: a randomized controlled trial. Asian Pacific Journal of Cancer Prevention, 13(10), 5313-5318.
• Dawson K.S., Bryant R.A., Harper M., Kuowei Tay A., Rahman A., Schafer A, et al. (2015). Problem management plus (PM+): a WHO transdiagnostic psychological intervention for common mental health problems. World Psychiatry, 14, 354–357.
• Demir, R., Aydoğan, M. ve Murat, M. (2022). Güçlü Yönler/Karakter Güçleri Temelli Okul Müdahale Programı. Humanistic Perspective, 4(3), 568-588. https://doi.org/10.47793/hp.1164833
• Demir, R. ve Türk, F. (2020). Pozitif psikoloji: Tarihçe, temel kavramlar, terapötik süreç, eleştiriler ve katkılar. Humanistic Perspective, 2(2), 108-125.
• Doğan, A., Keser, E., Şen, Z., Yanagida, T., Gradinger, P., & Strohmeier, D. (2017). Evidence based bullying prevention in Turkey: Implementation of the ViSC social competence program. International Journal of Developmental Science, 11(3-4), 93-108.
• Doğan, A. ve Tunay-Aytekin, S. (2024). Okulda akran zorbalığını önleyici ViSC programı. İçinde Önleyici Müdahale Programları (Ed. Feyza Çorapçı ve Aysun Doğan). Nobel Yayıncılık.
• Doğan, A., Strohmeier, D., Kızıltepe, R., Gümüşten, D. and Yanagida, T. (2020). Effectiveness of the ViSC social competence program in Turkish elementary schools. International Journal of Developmental Science, 14(3-4), 49-61. https://doi.org/10.3233/DEV-200289
• Donat Bacı, S. (2011). Çocuk ve ergenlerde şiddet ve saldırganlığın önlemesi. [Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi]. İbn Haldun Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
• Duan, L. and Zhu, G. (2020). Psychological interventions for people affected by the COVID-19 epidemic. The Lancet psychiatry, 7(4), 300-302. https://doi.org/10.1016/S2215-0366(20)30073-0
• Epping-Jordan J.E., Harris R., Brown F.L., et al. (2016). Self-Help Plus (SH+): a new WHO stress management package. World Psychiatry, 15, 295–296. https://doi.org/10.1002/wps.20355
• Ergut, N. and Keser, E. (2022). Testing the efficacy of the Virtual Body Project in a sample of Turkish female university students using a Randomized Controlled Trial. Klinik Psikoloji Dergisi, 6(3), 380- 391.
• Ergünay, O. (2007). Türkiye’nin afet profili. TMMOB Afet Sempozyumu, 5(7), 1-14.
• Genc, E., Turhan, Z. ve Tanhan, A. (2021). Koronavirus salgin sürecinde ve afet dönemlerinde psikolojik destek hizmeti: aile-odakli psikolojik müdahale programi. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 8(4), 203-222.
• Hamarta, E., Akbulut, Ö. F., & Baltacı, Ö. (2021). Ulusal düzeydeki problemli internet kullanımını önleme programlarının incelenmesi. Okul Psikolojik Danışmanlığı Dergisi, 4(1), 1-34.
• HIV/AIDS İstatistikleri. (2023). Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. Erişim adresi https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/bulasici-hastaliklar-ve-erken-uyari- db/Dokumanlar/Istatistikler/hiv-aids-2023.pdf
• Jason, L. A. and Glenwick, D. S. (Eds.) (2002). Innovative strategies for promoting health and mental health across the lifespan. New York, NY: Springer Publishing
• Jason, L. A., Corradi, K. and Torres-Harding, S. (2005). Preventive psychology in primary care settings. Journal of Primary Prevention, 26, 37-50. https://doi.org/10.1007/s10935-004-0990-0
• Kağıtçıbaşı, Ç., Bekman, S. ve Sunar, D. (1991). Anne Eğitim Programı Kılavuzu, UNICEF.
• Kağıtçıbaşı, Ç., Sunar, D., Bekman, S., Baydar, N. and Cemalcilar, Z. (2009). Continuing effects of early enrichment in adult life: The Turkish Early Enrichment Project 22 years later. Journal of Applied Developmental Psychology, 30(6), 764-779. https://doi.org/10.1016/j.appdev.2009.05.003
• Kağitçibaşi, C. (2007). Family, self, and human development across cultures: Theories and applications. Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
• Kardaş, Ö. ve Kardaş, B. (2023). Çocuk ve ergen madde bağımlılığı tedavi merkezine başvuran olguların sosyodemografik ve madde kullanım özelliklerinin incelenmesi. Bağımlılık Dergisi, 24(2), 174-185. https://doi.org/10.51982/bagimli.1112645
• Kılıç, C. (1998). Türkiye Ruh Sağlığı Profili, Erişkin Nüfus Sonuçları. Sağlık Bakanlığı, Ankara.
• Kitiş, S. ve Söylemez, Y. (2021). Kalpten Bir Ev: Koruyucu Aile Müdahale Programının Çocuk ve Ebeveynler Üzerindeki Etkisi. Toplum ve Sosyal Hizmet, 32(3), 729-753.
• Kohlberg, L. (1971). Stages of moral development as a basis for moral education. In C. M. Beck, B. S. Crittenden, & E. V. Sullivan (Eds.), Moral education: Interdisciplinary approaches (pp. 23-92) Toronto: Toronto University Press.
• Mağden, Ç., Ademhan, Ç., Şavur, E., Yeniokatan, İ., Kılıç, M., Gözden, M., Çavuşculu, M., Akman, P., Tomas, S. A. ve Yüksel, S., (2008). Türk Kızılayı afetlerde psikososyal destek uygulama rehberi. Ankara: Yorum Basın Yayın Sanayi Ltd. Şti.
• Maya Vakfı. (2019). Travmaya Duyarlı Okul Programı. Erişim adresi https://www.mayavakfi.org/wp- content/uploads/2020/09/FINAL_Maya-Vakfi_Travmaya-Duyarli-Okul-Programi_RAPOR.pdf
• Munn, Z., Peters, M. D., Stern, C., Tufanaru, C., McArthur, A. and Aromataris, E. (2018). Systematic review or scoping review? Guidance for authors when choosing between a systematic or scoping review approach. BMC Medical Research Methodology, 18, 1-7. https://doi.org/10.1186/s12874-018-0611
• Ögel, K. ve Oğuzdğan, B. (2018). Bağımlılıkla Mücadele Programı Etki Analizi Raporu. İstanbul Kalkınma Ajansı. Erişim adresi https://www.istka.org.tr/media/131056/2015-y%C4%B1l%C4%B1- ba%C4%9F%C4%B1ml%C4%B1l%C4%B1kla-m%C3%BCcadele-mali-destek-program%C4%B1- etki-analizi-raporu.pdf
• Ozcevik Subasi, D., Akca Sumengen, A., Cakir, G. N., & Ocakci, A. F. (2024). The effect of the training programme for nursing students on child abuse and neglect knowledge and awareness levels: A randomized controlled study. Child Abuse Review, 33(3), e2884. https://doi.org/10.1002/car.2884
• Page, M. J., McKenzie, J. E., Bossuyt, P. M., Boutron, I., Hoffmann, T. C., Mulrow, C. D., ... & Moher, D. (2021). The PRISMA 2020 statement: an updated guideline for reporting systematic reviews. British Medical Journal, 372. https://doi.org/10.1136/bmj.n71
• Peters, M. D. J., Godfrey, C., McInerney, P., Munn, Z., Tricco, A. C. and Khalil, H. (2020. Available from https://synthesismanual.jbi.global). Chapter 11: Scoping reviews (2020 version). In E. Aromataris & Z. Munn (Eds.), JBI manual for evidence synthesis. JBI. https://doi.org/10.46658/JBIMES-20-12
• Purgato, M., Carswell, K., Acarturk, C., Au, T., Akbai, S., Anttila, M., ... Van Ommeren, M. (2019). Effectiveness and cost-effectiveness of Self-Help Plus (SH+) for preventing mental disorders in refugees and asylum seekers in Europe and Turkey: study protocols for two randomised controlled trials. BMJ Open, 9(5), e030259. https://doi.org/10.1136/bmjopen-2019-030259
• Schmid, K. L., Phelps, E. and Lerner, R. M. (2011). Constructing positive futures: Modeling the relationship between adolescents’ hopeful future expectations and intentional self-regulation in predicting positive youth development. Journal of Adolescence, 34(6), 1127-1135. https://doi.org/10.1016/j.adolescence.2011.07.009
• Şen Tepe, Ç. (2019). Koruyucu Psikiyatrik Yaklaşımlar Açısından İntiharı Önlemeye Yönelik Web Sayfalarının Kapsam Analizi [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Düzce Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Düzce.
• Siyez, D. ve Palabıyık, A. (2009). Günebakan Madde Bağımlılığını Önleme Eğitim Programının Lise Öğrencilerinin Madde Kullanım Sıklığı, Uyuşturucu Maddeler Hakkındaki Bilgi Düzeyleri ve Yanlış İnanışları ile Madde Reddetme Becerileri Üzerindeki Etkisi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 8(28), 56-67.
• T.C. Sağlik Bakanliği Ulusal Ruh Sağliği Eylem Plani (2011-2023), Ankara, 2011.
• Türk Psikologlar Derneği, (2023). Türk Psikologlar Derneği Saha Gönüllü Faaliyetleri Aylık Raporu 1 Temmuz – 30 Temmuz 2023. Erişim adresi https://www.tpd.com.tr/tr/files/folder/turk- psikologlar- dernegi-saha-gonullu-faaliyetleri-aylik-raporu-1-30-temmuz-2023-x116.pdf
• Türkiye Psikiyatri Derneği (2023). 6 Şubat 2023 Depremleri TPD Faaliyetleri. Erişim adresi https://psikiyatri.org.tr/3703/6-subat-2023-depremleri-tpd-faaliyetleri
• UNICEF (2015). Van-Erciş depremleri sonrası yürütülen psikososyal destek programlarının değerlendirilmesi. Erişim adresi https://www.unicef.org/turkiye/raporlar/van-erci%C5%9F- depremleri- sonras%C4%B1- y%C3%BCr%C3%BCt%C3%BClen-psikososyal-destek- programlar%C4%B1n%C4%B1n-de%C4%9Ferlendirilmesi
• Ülbe, S. (2023). Meme Kanseri Tanısından Sonra Kişilerin Yaşantılarını Anlamlandırmak için Çevrimiçi Bireysel Bir Müdahale Programının Geliştirilmesi ve Etkinliğinin İncelenmesi [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Ülken, E. ve Odacı, H. (2024). Tek Ebeveyn Annelere Yönelik Psikolojik Sağlamlığı Geliştirme Psiko- Eğitim Programı. Toplum ve Sosyal Hizmet, 35(2), 227-251. https://doi.org/10.33417/tsh.1287235
• Vitaliano, P. P., Young, H. M. and Zhang, J. (2004). Is caregiving a risk factor for illness?. Current Directions in Psychological Science, 13(1), 13-16.
• WHO. (1948). Summary Reports on Proceedings Minutes and Final Acts of the International Health Conference held in New York from 19 June to 22 July 1946. World Health Organization available from: https://apps.who.int/iris/handle/10665/85573
• WHO. (2022). Prevalence of Tobacco and E-Cigarette Use in Young People in the Who European Region. Erişim adresi: https://cdn.who.int/media/docs/librariesprovider2/eurohealth-topics/tobacco/03- prevalence-youth-2022.pdf?sfvrsn=14deaeab_8
• Yeşilay (2014). Türkiye Bağımlılıkla Mücadele Eğitimi Projesi. Erişim adresi https://www.tbm.org.tr/
• Yeşilay (2021). Okulda Bağımlılığa Müdahale Programı. Erişim adresi https://obm.org.tr/
• Yıldırım, O. ve Kumcağız, H. (2021). Salgın hastalıkla mücadele psiko-eğitim programının ergenlerin Covid- 19 korkusu ve psikolojik sağlamlık düzeylerine etkisi. Cumhuriyet Uluslararası Eğitim Dergisi, 10(4), 1471-1489. https://doi.org/10.30703/cije.858679
• Yılmaz, S. (2015). Türkiye Bağımlılıkla Mücadele Eğitim Programı. Addicta, 1(2), 127-134. https://doi.org/10.15805/addicta.2014.1.2.R010
• Yılmaz, H. ve Talu, E. (2022). Ergenlerin covıd-19 pandemi stresi üzerine akış kuramına dayalı bir psiko- eğitim programı: deneysel bir çalışma. Ulusal Eğitim Akademisi Dergisi, 6(2), 156-174. https://doi.org/10.32960/uead.1134581
• Yoldaş, C. ve Demircioğlu, H. (2020). Madde kullanımı ve bağımlılığını önlemeye yönelik psikoeğitim programlarının incelenmesi. Bağımlılık Dergisi, 21(1), 72-91.
• Yorulmaz, E. ve Dirik, G. (2023). Demans Tanısı Olan Bireylere Bakım Verenlere Yönelik Bilişsel Davranışçı Terapi Temelli Bir Müdahalenin Geliştirilmesi. Türk Psikoloji Dergisi, 38(92), 54-75. https://doi.org/10.31828/turkpsikoloji.1349743
• Zeren, Ş.G. (2006). HIV/AIDS’e yönelik psiko-eğitim programının üniversiteye yeni başlayan ergenlerin HIV/AIDS’e yönelik tutumlarına etkisi [Yayınlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.