Terk Edilmiş Kırsal Bir Yerleşmenin Tarihsel Gelişimi: Karaköy, Çeşme (İzmir)

Yıl 2025, Cilt: 35 Sayı: 3, 1137 - 1154, 23.09.2025

Burcu Taşcı

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1599678

Öz

Karaköy, İzmir’in Çeşme ilçesine bağlı, terk edilmiş tarihi bir kırsal yerleşmedir. 20. yüzyılın ortalarından itibaren, sosyal, ekonomik, politik, doğal ve çevresel faktörlerin etkisiyle kademeli olarak terk edilmiştir. Yaklaşık 300 yıllık geçmişine ait somut ve somut olmayan kültürel miras unsurları barındıran bu yerleşmeye odaklanan bir çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışmanın amacı, tarih öncesinden günümüze farklı dönemlere ait izleri barındıran Karaköy kırsal yerleşmesi ve çevresinin tarihsel gelişimini ve terk edilme sürecini yerel değerler ile bütüncül bir şekilde ele almaktır. Bu bağlamda, yerleşmenin coğrafi özellikleri, koruma durumu ve adının kökeni incelenmiş; belirlenen dönemlere göre tarihsel gelişimi aktarılmıştır. Ayrıca, köy ve çevresinin kullanım durumu haritalandırılarak görselleştirilmiştir. Araştırmanın yöntemi, alan çalışması, literatür ve arşiv taraması ile haritalama çalışmalarını kapsamaktadır. Çalışmada mekânsal ölçek, Karaköy’ün günümüzdeki idari sınırları yerine, köy yaşamının aktif olduğu 20. yüzyıl başlarındaki sınırlar temel alınarak belirlenmiştir. Bu bağlamda, tarihi kırsal alanların araştırılması ve belgelenmesi çalışmalarında yerleşik alanla sınırlı kalmayıp, çevreleriyle birlikte bütüncül bir yaklaşımla ele alınması gerektiği vurgulanmıştır. Çalışma sonucunda, Karaköy’ün yaklaşık 18. yüzyıl başlarında kurulan bir Yörük/Türk köyü olduğu, su kıtlığı, depremler, yetersiz eğitim olanakları, ulaşım ve altyapı eksiklikleri gibi nedenlerle terk edildiği ve günümüzdeki harap durumuna geldiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İzmir , Çeşme , Karaköy , Kırsal Miras , Yerleşme Tarihi

Historical Development of an Abandoned Rural Settlement: Karaköy, Çeşme (İzmir)

Öz

Karaköy is an abandoned historical rural settlement located in the Çeşme district of İzmir. It has been gradually abandoned since the mid-20th century due to social, economic, political, natural and environmental factors. Despite its approximately 300-year history and its tangible and intangible cultural heritage, no comprehensive study has been conducted focusing on this settlement. The aim of this study is to examine the historical development and abandonment process of Karaköy rural settlement and its surroundings, which reflects traces of different periods from prehistory to the present, in a holistic manner with its local values. Within this scope, the geographical features, conservation status, and the origin of the settlement’s name have been examined, and its historical development has been presented according to different periods. Additionally, land use in the village and its surroundings has been mapped and visualized. The research method includes fieldwork, literature survey, archive review and mapping. The spatial scale of the study was determined based on the borders of the early 20th century, when village life was active, instead of the current administrative borders of Karaköy. In this context, it emphasizes that investigation and documentation studies on historical rural areas should adopt a holistic approach, considering not only the settled area but also its surrounding environment. As a result of the study, it was determined that Karaköy was established as a Yoruk/Turkish village around the early 18th century, but it was abandoned due to reasons such as water scarcity, earthquakes, insufficient educational opportunities, and lack of transportation and infrastructure, leading to its current ruined state.

Anahtar Kelimeler

İzmir , Çeşme , Karaköy , Rural Heritage , Settlement History

Kaynakça

• Aslankan, A. (2008). Reflections of cultural capital on exchange of populations: The case of Çesme and Alacatı, (Yayınlanmış yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Başaran, M. ve Sarıbey Haykıran, A. (2015). H. 1258/ M. 1842-43 tarihli nüfus sayımına göre Çeşme. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15 (31), 359-383.
• Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü. (1940). Maarif istatistikleri-Köylere mahsus okuma çağındaki çocuklar istatistiği. Ankara: Ankara Basım ve Ciltevi.
• Baykara, T. (1988). Anadolu’nun tarihî coğrafyasına giriş I, Anadolu’nun idarî taksimatı. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Baykara, T. (1990). Çeşme Kalesi. Belleten, 54 (210), 603-630.
• Beyru, R. (2011). 19. yüzyılda İzmir kenti. İstanbul: Literatür Yayıncılık.
• Caymaz, T. (2002). Urla Yarımadası prehistorik merkezleri, (Yayınlanmış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Caymaz, T. (2008). Urla Yarımadası prehistorik yerleşimleri. Arkeoloji Dergisi, 11, 1-41.
• Caymaz, T. (2023). Barbaros Plain: The junction of old and new roads on the Urla Peninsula. Arkeoloji Dergisi, XXXI/2, 23-47.
• Çakmak, Ş. (2022). İzmir-Çeşme, Eski Çeşme (İsmailobası) Köyü Camii koruma uygulamaları. C. Ülkü ve H. Elemana (Ed.), 26. Orta çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Kitabı içinde (1630-1649. ss.). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını: 638.
• Çelebi, M. (2024). İtalyan kaynaklarına göre Anadolu’da Yunan mezalimi (1919-1922). M. Göleç, Z. K. Şerefoğlu ve İ. Danış (Ed.), Millî Mücadelenin Yerel Tarihi 1918-1923 (Cilt 1): İzmir, Aydın, Manisa, Uşak, Kütahya, Afyonkarahisar, Eskişehir içinde (463-478. ss.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Darkot, B. ve Tuncel, M. (1978). Ege Bölgesi coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Demir, A. (1996). Çeşme mezar taşları ve tarihi önemi. Tarih ve Toplum, Aylık Ansiklopedik Dergi, 26 (155), 9-17.
• Demirbek, D. C. (2020). Mimari koruma uygulamalarında ileri teknolojik yöntemlerin kullanımının irdelenmesi, (Yayınlanmış yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Emecen, F. (1991). Aydın. İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 4, 235-237. ss.). İstanbul: TDV Yayınları.
• Emecen, F. (2000). Batı Anadolu’da yörükler. T. Gündüz (Ed.), Rumeli’de ve Anadolu’da Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri içinde (113-120. ss.). Ankara: Yör-Türk Vakfı Yayınları.
• Erkanal, H. (1999). 1997 Liman Tepe kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı, 20, 1 içinde, (325-336. ss.). Ankara.
• Evliyâ Çelebi (1935). Evliyâ Çelebi seyahatnamesi Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672). Maarif İstanbul: Vekaleti Devlet Basımevi.
• Gezgin, İ. (2009). Tarih boyunca Çeşme. İzmir: Şenocak Yayınları.
• Gezgin, İ. (2019). Çeşme-Alaçatı arkeoloji, tarih, kent, kimlik. İzmir: Yakın Kitabevi.
• Gökbel, A. ve Şölen, H. (1936). Aydın ili tarihi. İstanbul: Ahmed İhsan Basımevi.
• Halaçoğlu, Y. (1994). Derbend. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde, (Cilt 9, 162-164. ss.).
• Halaçoğlu, Y. (2009). Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler ve Oymaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2014). XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İDSDMP: İzmir Deprem Senaryosu ve Deprem Master Planı. (2024). Deprem verileri. Erişim adresi http://www.izmirbld.gov.tr/izmirdeprem/izmirrapor.htm
• İlhan, H. (1996). Çeşme yöresi fiziki coğrafyası. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Kalafatçıoğlu, A. (1961). Karaburun Yarımadası’nın jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 56, 53-63.
• Kamalı Aktaş, E. (2020). Karaköy'ün ak gelini. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Karacakaya, R. & Koç, N. (2017). 19. Yüzyılın ortalarında Çeşme’nin demografik yapısı (Müslüman nüfusu). Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 12 (24), 51-65.
• Karaçöl, A. ve Tunçoku, S. S. (2014). Geçmişteki su kültürünün sembolleri: İzmir-Çeşme'de mevcut ve kayıp Osmanlı Dönemi çeşmeleri. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 12, 71-98.
• Kaya, A. M. (2004). Avşar Türkmenleri. Kayseri: Geçit Yayınları.
• Kerman, F. (2004). Alaçatı (Çeşme-İzmir) Bucağı köylerinde kırsal potansiyelin belirlenmesi ve planlanması, (Yayınlanmış yüksek lisans tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elâzığ.
• Kiepert, H. (1890). Map of the western part of Asia Minor, 1:250,000, Verlag von Dietrich Reimer, Berlin. Erişim adresi: http://pi.lib.uchicago.edu/1001/maps/kiepert/G7430-s250-K5-index1
• Kiepert, R. (1908). Karte von Kleinasien-Smyrna, 1:400.000, Verlag von Dietrich Reimer, Berlin. Erişim adresi https://www.loc.gov/resource/g7430m.gct00325/?sp=18&r=-0.516,0.303,1.622,0.776,0
• KOERI: Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü. (2024). Deprem verileri. Erişim adresi http://koeri.boun.edu.tr
• Kurat, N. A. (1966). Çaka Bey / İzmir ve civarındaki adaların ilk Türk Beyi M.S. 1081-1096. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (2010). XVI. Asırda Çeşme Kazası’nın sosyal ve iktisadi yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA). (2005). İzmir yakın çevresinin diri fayları ve deprem potansiyelleri. MTA Rapor No: 10754, Ankara: Jeoloji Etütleri Dairesi.
• Mater, B. (1982). Urla Yarımadası’nda arazinin sınıflandırılması ile kullanılışı arasındaki ilişkiler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Oikonomou, K. A. V. (1946). Ta Alatsata tis Ionikis i Erythraias Hersonisou 1640-1914. Thessaloniki: Ekdotikos Oikos Mih.Triantafyllou.
• Orhonlu, C. (2000). Osmanlı İmparatorluğu'nda Aşiretlerin İskanı. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Sarıbekiroğlu, Ş. (2017). Understanding cultural landscape characteristics: The case of Barbaros Settlement, Urla-İzmir, (Yayınlanmış yüksek lisans tezi). İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Sarısır, S. (2006). Demografik oyun sürgün (1919 -1923). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Satılmış, S. (2012). Osmanlı'da bir afet yönetimi örneği: 1883 Çeşme ve Urla depremi. History Studies, 4 (1), 503-527.
• Semenderoğlu, A. (1999). Urla, Çeşme Yarımadasında doğal ortam ile sosyo faaliyetler arasında ilişkiler. (Yayımlanmamış doktora tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Serçe, E. (2001). 1923 senesi İzmir Vilayeti istatistiği (1. Kitap). İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi.
• Sümer, F. (1992). Oğuzlar (Türkmenler). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Şahin, İ. (2013). Evliya Çelebi’nin günümüz İzmir il sınırları içinde kullandığı güzergâh ve Seyahatnâme’de buna dair sorunlar. M. Ekinci, T. Gökçe ve A. Temiz (Ed.). Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi’nin Gözüyle İzmir ve Çevresi III. (1. baskı) içinde (53-58. ss.). İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
• Şimşir, N. (1997). XVIII. Yüzyılda Çeşme Kazası. I. Uluslararası Çeşme Tarih ve Kültürü Sempozyumu Bildirileri içinde (43-56. ss.). İzmir: Çeşme Belediyesi Kültür Yayınları.
• Şimşir, N. (2018). Osmanlı arşiv belgelerine göre Osmanlı hukukunda “Paftos meselesi” ve sonuçları (Çeşme Kazası örneği). XVIII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler (III. Cilt)-Osmanlı Tarihi ve Medeniyeti Sempozyum Bildirileri içinde (1243-1270. ss.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tuncel, H. (2000). Türkiye’de ismi değiştirilen köyler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (2), 23-34.
• Turan, O. (1965). Selçuklular tarihi ve Türk-İslâm medeniyetleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Turan, O. (2003). Türk cihan hâkimiyeti mefkûresi tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Türk Dil Kurumu. (TDK). (2024). Güncel Türkçe sözlük. Erişim adresi https://sozluk.gov.tr/
• Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü. (İGM). (1948). Ziraat istatistikleri-Köy sayım cetveli. Yayın No: 1, Ankara.
• Türkiye İstatistik Kurumu. (TÜİK). (2024). 1935-2024 yılları arası nüfus sayım yıllıkları. Erişim adresi https://www.tuik.gov.tr/
• Uran, H. (1959). Hâtıralarım. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1969). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.miyan-oğulları tarihi (1300-1429). Ankara: Sevinç Matbaası.
• Youtube/Cihan Yakut. (2024). Karaköy Köyü Neden Terkedildi? (15.09.2024) Erişim adresi https://www.youtube.com/watch?v=HMH66lPbhrM&t=1044s
• Youtube/TRT Arşiv (2024). Terk Edilmiş Köy (5.10.2024) Erişim adresi https://www.youtube.com/watch?v=X7orTiIyD5I
• Arşiv Belgeleri
• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (CDA)
• BOA. HAT. 926/40244.
• BOA. İ. MVL. 530/23794, 1-5.
• BOA. DH. EUM. AYŞ. 33/1.
• CA, 340, 47/10. (28 Aralık 1968).
• 2. İzmir Kent Arşivi ve Müzesi Arşivi (APİKAM)
• İzmir Vilayeti Salnamesi, M. 1927-1928.
• 3. Karaköy Muhtarlık Arşivi
• 4. Archivio Storico Diplomatico Ministero degli Affari Esteri-Conferenza della Pace (ASDMAE-CP) Posizione: 16, Turchia, B. 57-54. İzmir İtalyan Temsilciliği’nden İstanbul Yüksek Komiseri’ne, 29 Ocak 1920 (aktaran Çelebi, 2024).
• 5. Gazeteler
• The Eastern Express, Vol 3, 44, 31 Ekim 1883.