Bağımsızlığın Simgeleri: Akkoyunlu ve Karakoyunlu Arasında Bitlis Emirliği Sikkelerini Tarihlemek

Yıl 2025, Cilt: 35 Sayı: 3, 1179 - 1196, 23.09.2025

Muhammet Erşed Tokat

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1605973

Öz

14. yüzyılda Anadolu’nun birçok kesiminde olduğu gibi Bitlis ve çevresinde de İlhanlı yönetiminin yaşadığı iç karışıklıklar fırsat bilinerek yeni yönetimler ortaya çıkmıştır. Bitlis Emirliği, 14. yüzyılın ilk çeyreğinde Ahlat, Muş ve Bitlis kentlerinde yönetimi ele geçirmiş; Celayirli, Timurlu, Kara Koyunlu ve Akkoyunlu hakimlerine bağlı olarak yönetimini sürdürmüştür. Emirliğin kendi adına bastırdığı bazı sikkeler bulunsa da bu sikkeler henüz kesin olarak tarihlendirilememektedir. Genel olarak 15. yüzyılda üretildikleri anlaşılan sikkelerin çalışma dahilinde ortaya çıkarılan şecere, Ermeni kolofonları, kitabeler, vakıf ve tahrir kayıtları ile Şerefname’deki bilgiler karşılaştırılarak varılan sonuçlarla tarihlendirilmesi sağlanmıştır. Emirliğin, 15. yüzyılın ilk çeyreğinde Kara Koyunlu’ya tabi olarak Emir Şemseddin-i Evvel tarafından yönetildiği ancak herhangi bir sikke bastırmadığı; ölümünden sonra yerine geçen Hacı Muhammed’in de herhangi bir bağımsızlık nişanı bulunmadığı, nihayet Hacı Muhammed’in tahttan indirilerek yerine geçirilen yeğeni Emir Şemseddin-i Sani devrinde ilk sikkesini bastırdığı ortaya konmuştur. Emir Şemseddin’den sonra tahta geçen Emir Şeref ve İbrahim kardeşlerin, anneleri Paşa Hatun naipliğinde yönetime devam ederken kendi adlarına sikke bastıran diğer emirler olduğu anlaşılmıştır. 1446’da başlayan Emir Şemseddin devri 1455’te sonra ermiş, 1458 yılından 1467’ye kadar Emir Şeref ve 1467’den itibaren Bitlis’in 1473’te Akkoyunlular tarafından teslim alınmasına kadar da Emir İbrahim tarafından Bitlis Emirliğinin yönetildiği ve sikkelerin de bu tarihlerde üretildiği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bitlis Emirliği , Emir Şemseddin , Paşa Hatun , Emir Şeref , Emir İbrahim.

Etik Beyan

Bu çalışmanın yazarı, araştırma ve yayın etiği ilkelerine uyduğunu kabul etmektedir.

Symbols of Independence: Dating the Coins of Bitlis Emirate Between Aq Qoyunlu and Qara Qoyunlu

Öz

The Bitlis Emirate took over the administration in the cities of Akhlat, Mush and Bitlis in the 14th century. The coins, which are generally understood to have been produced in the 15th century, have been dated with the results obtained by comparing the genealogy, Armenian colophons, inscriptions, foundation and cadastral records uncovered within the scope of the study with the information in the Sharafnama. It has been determined that the emirate was ruled by Emir Shamsuddin Evvel under the Qara Qoyunlu in the first quarter of the 15th century but did not mint any coins; After his death, Haci Muhammed, who succeeded him, did not have any medal of independence. Finally, Emir Shamsuddin Sani, Haci Muhammed’s nephew, minted first coin of Emirate. It was understood that the brothers Emir Sharaf and Ibrahim, while there were other emirs who minted coins in their own names. The reign of Emir Shamsuddin, which began in 1446, ended in 1455, and it was concluded that the Bitlis Emirate was ruled by Emir Sharaf from 1458 to 1467, and by Emir Ibrahim from 1467 until Bitlis was taken over by the Aq Qoyunlu in 1473, and that the coins were also produced during these periods.

Anahtar Kelimeler

Bidlis Emirate , Amir Shamsaddin , Pasha Khatun , Amir Sharaf , Amir İbrahim.

Kaynakça

• Andreasyan, H.D. (1973). XIV. ve XV. Yüzyıl Türk Tarihine Ait Ufak Kronolojiler ve Kolofonlar. Tarih Enstitüsü Dergisi, 3, 83-149.
• Anonim. (1559). Viaggio Dvn Mercante Che Fv Nella Persia. G.B. Ramusio (Ed.), Delle Navigationi et Viaggi Secondo Volvme içinde (78-91 ss.), Venetia.
• Arık, M.O. (1971). Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı. Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü.
• Baluken, Y. (2021). Ji Serdema Rêvebiriya Mîr Şerefê Rojkî Çend Dokûment. Nubihar Akademi 16, 203-212.
• Baş, G. (2018). Bitlis Kalesi Arkeolojik Kazı Çalışmaları (2011-2015). İstanbul: Ege Yayınları.
• Bilgin, O. (1995). Ferağ Kaydı. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde, (Cilt 12, 354-356 ss.), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bitlisi, Şerefhan. (2024). Şerefname 1. Cilt. (9. Baskı, Çev. Abdullah Yegin), İstanbul: Nubihar Yayınları.
• Çayırdağ, M. (2000). Eretnalı Beyliğinin Paraları. Belleten, LXIV (240), 435-452.
• Demir, A. ve Çalış E. (2021). Kars Müzesi'nde Bulunan Osmanlı Dönemine Ait Bir Grup Sikkede Kullanılan Yazı ve Bezeme Öğeleri (18. yy-20. yy). Vankulu Sosyal Araștırmalar Dergisi, 8, 57-82.
• El-Münşi. (2019). Tarikh Hısn Kaifa. Yusuf Baluken (Ed.), İstanbul: Nubihar Yayınları.
• El-Ömeri, Ş.F. (1312 (1894). Et-Ta’rif bi’l-Mustalah eş-Şerif. Memfis (Mısır).
• Genç, V. (2024). Osmanlılar ve Safeviler Arasında Bidlis 1502-1723. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Karasu, Y. ve Şen, K. (2021). Bitlis Kale Kazısı Osmanlı Dönemi Sikke Buluntuları. Korkmaz Şen (Ed.), Sanatın Yolculuğunda Bir Durak Eserleriyle Bitlis Kalesi. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Khachatrian, A. (2003). The Kurdish Principality of Hakkariya (14th-15th Centuries). Iran & The Caucasus 7(1/2), 37-58.
• Metsobetsi, T. (1987). History of Tamerlane and His Successors. (Çev. Robert Bedrossian), New York, http://www.attalus.org/armenian/tm1.htm son erişim tarihi: 25.11.2024.
• Naskali, E. ve Özgüdenli, O.G. (2011). Karakoyunlu ve Akkoyunlu Sikkeleri. Bülent Arı (Ed.), Anadolu’da Paranın Tarihi içinde (155-161 ss.), Ankara: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası.
• Öztürk, H. ve Perk, H. (2011). Anadolu Beylikleri ve Sikkeleri. Bülent Arı (Ed.), Anadolu’da Paranın Tarihi içinde (122-155 ss.), Ankara: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası.
• Öztürker Demir, H.C. (2022a). Bitlis’te Az Bilinen Bir Anıtsal Mimari Örneği: Yumurtatepe (Papşin) Kilisesi, Tojdac 12(4), 1010-1025.
• Öztürker Demir, H.C. (2022b). Osmanlı İktisat Tarihinde Önemli Bir Maddi Kültür Eseri Olan Sikkeler Üzerine Değerlendirme: Hasankeyf Müzesi Osmanlı Dönemi Sikkeleri (1431-1901). Mehtap Nasıroğlu Aydın (Ed.), Osmanlı İktisat Tarihi Üzerine Yazılar içinde (103-142 ss.), Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Öztürker Demir, H.C. (2023a). Bitlis-Tarihi Kermate Yolu Üzerinde İnşa Edilmiş İki Stratejik Yapı: Kefender Kalesi ve Hanı. (Hakan Altıntaş, Mustafa Mete ve Neslihan Bolat Bozaslan (Ed.), Sosyal ve Beşeri Bilimlerde Uluslararası Teori, Araştırma ve Derlemeler Kitabı içinde (255-273 ss.). Ankara: Serüven Yayınevi.
• Öztürker Demir, H.C. (2023b). Yeni Tespitler Işığında Bitlis’te Kiliseden Camiye Dönüştürülen İki Yapı Örneği: Kireçtaşı Köyü Cami ve Arıdağ Köyü Cami, Gaziantep University Journal of Social Sciences 22(3), 786-801. https://doi.org/10.21547/jss.1297243
• Öztürker, Demir, H.C. ve Tokat, M.E. (2024). Orta Çağ’dan Cumhuriyet Dönemine Kadar Bitlis İli 2022 Yılı Yüzey Araştırması Sonuçları. Erol Evcin (Ed.), 39. Araştırma Sonuçları Toplantısı Cilt 2 (285-301 ss.) içinde. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Pektaş, K. (2006). Güroymak (Norşin) Yakınlarında Figürlü Bir Mescid. Turgay Yazar (Ed.), Sanatta Anadolu Asya İlişkileri içinde (389-402 ss.), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Perk, H. ve Öztürk H. (2007), Anadolu Sikke Monografileri I. İstanbul: Haluk Perk Müzesi Yayınları.
• Rabino, H.L. (1950). Coins of The Jalā'ir, Ḳara Ḳoyūnlū, Mush͟a'sh͟a', And Āḳ Ḳoyūnlū Dynasties. The Numismatic Chronicle and Journal of the Royal Numismatic Society, Sixth Series, 10(37/38), 94-139.
• Sanjian, A.K. (1969). Colophons of Armenian Manuscripts, 1301 – 1480. Massachusetts: Harvard University Press
• Stephen Album. (2011). Checklist of Islamic Coins Third Edition. California: Stephen Album Rare Coins Inc.
• Suna ve İnan Kıraç Vakfı. (2009). Pierre Willemart Sikke Koleksiyonu. Oğuz Tekin (Haz.), İstanbul: Suna ve İnan Kıraç Vakfı.
• Şami, N. (1987). Zafername. (Çev. Necati Lugal), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Tekin, R. (2021). Vakıf Kayıtları Ekseninde Bitlis’in Kültür Mirası. Ankara: Hece Yayınları.
• Tihrani, E. (2014). Kitab-ı Diyarbekriyye. (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tokat, M.E. (2024). Matrakçı Nasuh’un Bitlis Minyatüründe Kentin Mimari Dokusu. Sanat Yazıları (51), 549-565. https://doi.org/10.61742/sanatyazilari.1528030
• Tokat, M.E. (2025). Bitlis’te Bir Selçuklu Külliyesi. Kent Akademisi 18(1), 161-179. https://doi.org/10.35674/kent.1519185
• Topaloğlu, B. (2009). Samed. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde, (Cilt 36, 68-69 ss.), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Tapu Tahrir (T.T.), 413.
• İnternet Kaynakları
• http://www.attalus.org/armenian/tm2.htm, son erişim tarihi: 25.11.2024.
• http://www.attalus.org/armenian/tm4.htm, son erişim tarihi: 25.11.2024.
• http://www.attalus.org/armenian/tm5.htm, son erişim tarihi: 05.12.2024.
• https://db.stevealbum.com//php/chap_auc.php?site=2&lang=1&sale=11&chapter=29&page=1, Lot. 716 ve 736, son erişim tarihi: 11.12.2024.
• https://www.sarc.auction/ILKHAN-Abu-Sa-id-1316-1335-AR-2-dirhams-3-88g-Balakhur-AH722-strong-VF_i54421999, son erişim tarihi: 11.12.2024.
• https://www.zeno.ru/data/19404/zeno_331770.jpg, son erişim tarihi: 13.12.2024.
• https://www.zeno.ru/data/19418/Shiraz6.jpg, son erişim tarihi: 13.12.2024.
• https://www.zeno.ru/data/19425/Mardin7.jpg, son erişim tarihi: 13.12.2024.
• https://www.zeno.ru/data/20804/zeno_305715.png, son erişim tarihi: 11.12.2024.
• https://www.zeno.ru/data/23871/zeno_342504.jpg, son erişim tarihi: 13.12.2024.
• https://www.zeno.ru/data/24825/zeno_335147.jpg, son erişim tarihi: 10.12.2024
• https://www.zeno.ru/data/24828/zeno_310955.jpg, son erişim tarihi: 10.12.2024.
• https://www.zeno.ru/data/25817/zeno_267576.jpg, son erişim tarihi: 10.12.2024.
• https://www.zeno.ru/data/6041/19100.jpg, son erişim tarihi: 11.12.2024.
• https://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=296662, son erişim tarihi: 11.12.2024.