MEVLÂNÂ’DA AHLÂKÎ ÖZNE OLARAK İDEAL İNSANIN İNŞASI

Yıl 2025, Sayı: 42, 85 - 105, 20.12.2025

Muzaffer Ayvaz

https://doi.org/10.53844/flsf.1685266

Öz

Bu araştırmanın ana konusu, din ve ahlâk için önemli bir konu ve problem olan ideal insanın inşasıdır. Bu konu daha çok tasavvufî ahlâka bir örnek olarak Mevlânâ’nın ahlâk öğretisi açısından ele alınmaktadır. Burada amaç, Mevlânâ’da ahlâkî idealizmin bir sonucu olarak ortaya çıkan ideal insan anlayışının ahlâkî portresini çizmek ve etik değeri göstermektir. Çalışmada nitel bir yöntem kullanılarak kendi eserlerinden hareketle önce Mevlânâ’nın öğretisinde insanın varlıklar içerisindeki yeri, ontolojik konumu ve metafizik kökeni tespit edilmekte sonra bu temelden hareketle etik yönüne geçilmektedir. Mevlânâ’nın insanı varlık piramidinde hayvan ile melek arasında bir yere koyduğu görülmektedir. Fakat insanın bu yeri değişmez değildir. İnsan iradesi ve çabasıyla ontolojik konumu ve etik değerini yine kendisi belirlemektedir. Eğer o, ruhi hazlar peşinde koşar ve yücelirse melekten üstün bir eşref-i mahlukata dönüşmektedir. Eğer o, bedensel hazlar peşinde koşar ve alçalırsa hayvandan aşağı bir esfel-i safiline dönüşmektedir. Dolayısıyla Mevlânâ’nın ahlak öğretisinde insan hem yetkinleşmeye hem de yozlaşmaya açık dinamik bir ahlaki öznedir. Bu ahlaki öznenin olumlu güçleri ruh, akıl, irade, aşk, gönül; olumsuz güçleri ise beden, nefs, şehvet, tamah, hırs şeklinde özetlenebilir. Onu ideal insana, Tanrı Merdine/Allah Erine dönüştüren temel ilke ve erdemler ise tevhit, aşk, edep, sabır, tevazu, adalet, cömertlik, mertlik, şükür şeklinde özetlenebilir.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ , Tasavvufî Ahlak , Ahlâkî Özne , İdeal İnsan , Tanrı Merdi

THE CONSTRUCTION OF THE IDEAL HUMAN AS A MORAL SUBJECT IN THE TENET OF MAWLANA

Öz

The main subject of this research is the construction of the ideal human which is an important issue and problem. This issue is rather treated in terms of the ethical tenet of Mawlana as an example to the sufistic moral. The purpose here is to reveal the moral portrait of ideal human understanding that emerges as a result of moral idealism in Mawlana and to indicate the ethical value of it. In this work, the place and ontological position and metaphysical origin of the human among beings in the tenet of Mawlana with reference to his works will be determined by using a qualitative method, then will be proceeded to the ethical aspect of his tenet. It is seen that Mawlana places human a position between animal and angel in the pyramid of beings. But the position of the human is not stable. Human being just himself determines his ontological position and his moral value. If he pursues spiritual pleasures and so he is exalted, he becomes a noble creature superior to angel. But if he pursues bodily pleasures and lowers himself, he becomes a being the most miserable that is below the animal. Therefore, human being in the ethical tenet of Mawlana is a dynamic moral subject who is both open to maturation and maturation. It can be summarized that the favorable powers of this moral subject are soul, mind, will, love, heart and the unfavorable powers of this are body, desire, cupidity and passion. It can be epitomized that the main principles and virtues that changes the human to the man of God are tawheed, love, propriety, patience, humility, justice, generosity, courage and gratitude.

Anahtar Kelimeler

Mawlana , Sufistic Moral , Moral Subject , Ideal Human , Man of God

Kaynakça

• Altıntaş, Ramazan. “Mevlânâ’nın Teolojisinde İnsan Tasavvuru”. Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında Mevlâna ve Mevlevîlik Ulusal Sempozyumu-Bildiriler. 541-551, Konya: Selçuk Üniversitesi Mevlânâ Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, 2007.
• Arasteh, A. Reza. Aşkta ve Yaratıcılıkta Yeniden Doğuş -Mevlânâ Celâleddîn Rûmî’nin Kişilik Çözümlemesi-. çev. Bekir Demirkol, İbrahim Özdemir. Ankara: Kitâbiyât, 3. Basım, Eylül 2007.
• Ayvaz, Muzaffer. Mevlânâ’nın Ahlâk Öğretisi. Ed. Betül Güçlü Gürer. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Bardakçı, Mehmet Necmeddin. “Mevlânâ’ya Göre İnsanın Mahiyeti ve Kâmil İnsan Olma”. Erdem-Mevlânâ Özel Sayısı 50. 1-14. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Baykan, Erdal. Düşünceye Gelmeyen Tanrı Sorunu ve Mevlânâ. Van: Bilge Adam Yayınları, 2. Baskı, 2005.
• Bilen, Osman. “Mevlânâ ve Ahlâkî Kişilik”, Yayına Haz.: Mehmet Şeker, Sabri Yılmaz, Aydın Işık, Tahsin Koçyiğit, Mevlânâ ve İnsan (Sempozyum), 45-64. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Baskı, Mart 2008.
• Can, Şefik. Mevlânâ ve Eflâtun. Konya: İleri Basımevi, 1965.
• Durak, Nejdet. “Mevlânâ’nın Ahlâk Öğretisinde İyi ve Kötü Kavramları”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6. Isparta: 2007/2.
• Emiroğlu, İbrahim. “Mevlânâ’ya Göre Yanlışlara Düşmemek İçin Nefsi Eğitme”. Felsefe Dünyası 31. 15-23. Ankara: Türk Felsefe Derneği Yayınları, 2000/1.
• Emiroğlu, İbrahim. Sûfi ve Dil (Mevlânâ Örneği). İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.
• Emiroğlu, İbrahim. Yanlış Düşünce ve Davranışlar Karşısında Mevlânâ. İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Baskı, 2011.
• Halife Abdulhakim. “Mevlânâ Celâleddin Rûmî”. İslâm Düşüncesi Tarihi, 1-4. 3/43-61, çev. Yusuf Ziya Cömert, Ed. M. M. Şerif. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
• Halife Abdulhakim. The Metaphysics of Rûmi. Lahore: ?, 3. Baskı, 1959.
• Kayıklık, Hasan. Tasavvuf Psikolojisi. Ankara: Akçağ yayınları, 2. Baskı, 2011.
• Küçük, Osman Nuri. Mevlânâ’ya Göre Manevî Gelişim (Benliğin Dönüşümü ve Mi’râcı). İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Baskı, 2009.
• Mevlânâ Celâleddîn Rumî, Mesnevî Tercemesi ve Şerhi, 1-6, Çeviren ve şerheden: Abdulbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 3. Basım, 1983.
• Mevlânâ Celâleddin Rûmî. Dîvân-ı Kebîr, çev. Abdulbâki Gölpınarlı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1. Baskı, Aralık 2007.
• Mevlânâ Celâleddîn Rumî. Fîhi Mâ-Fîh, çev. Abdulbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Kitapevi, 3. Baskı, 2008.
• Mevlânâ Celâleddîn Rumî. Konularına Göre Açıklamalı Mesnevî Tercümesi. Tercüme eden ve açıklayan: Şefik Can. 1-3. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 12. Basım, 2011.
• Mevlânâ Celâleddîn Rumî. Mektuplar. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1999.
• Mevlânâ Celâleddîn Rumî. Mesnevî, çev. Adnan Karaismailoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Baskı, 2010.
• Mevlânâ Celâleddin Rûmî. Mesnevî. çev. Veled İzbudak. Gözden geçiren: Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: M.E.B. Yayınları, 1991.
• Mevlânâ Celâleddîn Rumî. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. Tercüme ve Şerh: Ahmed Avni Konuk. İstanbul: Kitabevi Yayınları, Ekim 2005.
• Nesterova, Svitlana. Mesnevî’de Örtülü Anlamlar. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Baskı, 2012.
• Nicholson, Reynold. Tasavvufun Menşei Problemi. çev. Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Mevlânâ ve İnsan. İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 1997.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Alfa Basım Yayım, 2. Basım, Ekim 2020.
• Subaşı, Muhsin İlyas. Batı’daki Mevlana. İstanbul: Nesil Yayınları, Aralık 2007.
• Topçu, Nurettin. İslâm ve İnsan/Mevlâna ve Tasavvuf. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008.
• Türer, Osman. “Mevlânâ Düşüncesinde İnsanın Çift Kutuplu Yapısı ve Kemâlin Ölçüsü”. Uluslararası Mevlânâ Ve Mevlevîlik Sempozyumu-Bildiriler I. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. (Ekim 2007), 133-139.
• Usta, Mustafa. Divan-ı Kebir’de Mevlânâ’nın Eğitim Görüşü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1995.
• Yakıt, İsmail. “Türk-İslam Düşünürü Mevlânâ’ya Göre ‘İdeal İnsan’ Tasavvuru”. Felsefe Arkivi 26. (Temmuz 2013), 167-183.
• Yakıt, İsmail. Batı Düşüncesi ve Mevlâna. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000.
• Yakıt, İsmail. Mevlâna’da Aşk Felsefesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2010.
• Yeniterzi, Emine. Sevginin Evrensel Mühendisi Mevlâna. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 10. Baskı, Aralık 2008.
• Yıldız, İlhan. “Mevlâna’da Aşk Felsefesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 48 (2024/1), 113-138.