TURKEY AND PHILOSOPHY: “US” CONFRONTING THE PROBLEM OF CHANGE FROM THE TANZIMAT ERA TO OUR TIME

Yıl 2024, Sayı: 37, 345 - 374, 07.05.2024

Mehmet Fatih Elmas

https://doi.org/10.53844/flsf.1442452

Öz

As the material and spiritual accumulations of the Western thought, which had begun in the 16th century to transform their visions of God, the universe, society and human beings as an integrated whole and aspired to build the “kingdom of ends” to solve all the problems of humanity, started to spread to a global scale in the 19th century, non-Western societies faced a major test in the face of the new and unprecedented. As early as 1774 the Ottoman Empire's idea of self-sufficiency was shaken when it came to realize that it was besieged by the “new mentality” of the “new world” in the military field. The response, initiated by schooling in order to benefit from the opportunities offered by this new, necessitated reforms (engineering schools etc.), and followed by Tanzimat Era, thus the Empire attempted to reorganize the then-existing state of affairs with a conservative-pragmatic policy. How and in what direction the change should take place was a matter of debate for a long time, and the new Republic initiated an in-depth, systematic, through and through reform program, declaring the necessity of thinking and acting in the language of the contemporary world. However, as the pre-Republican era harbored wide-ranged adverse principles stemming from two different worlds, the amendments to reduce these bipolar principles in favor of one of the worlds left a legacy of problems whose reverberating effects are still felt. The founding will that desired to create an Archimedean point, so to speak, and to inform the site, which is understood to be seen as a pure substance, with completely Western forms, attempted a project that would expel and even erase the old texture (which was constituted on the base of the unity of Islam and Ottomanhood) via the new; in other words, it wanted to manufacture an “us” through the “proper essence” of a new nationalism based on a purely Western model. However, the old (that never gets old) always haunts, in one way or another, and hence produces never ending ebbs and flows throughout our history. In every branch of social sciences one comes across, in some way, the struggle between those who embrace the problems left behind and produced by the new framework which was structured so as to sever all bonds with the past, and those who prefer to suppress those problems. This article is an attempt to scrutinize the status of “us” in the field of philosophy, investigating the main alteration breakpoints of last 250 years (1774-2024) that shaped the changes in the image of “us” with a much sought-after meaning horizon, and taking as its basis the progress achieved by solutions set forth against problems, troubles brought about by the solutions, and ruptures bred by change.

Anahtar Kelimeler

Tradition, Us, Republic, Change, Philosophy.

TÜRKİYE VE FELSEFE: TANZİMAT’TAN GÜNÜMÜZE DEĞİŞME SORUNU KARŞISINDA “BİZ”

Öz

16. yüzyıldan itibaren Tanrı, evren, toplum ve insan tasavvurlarını bütünlük içinde dönüştürmeye başlayan, insanlığın tüm sorunlarını çözmeye yönelik ‘amaçlar krallığı’nın inşasına talip olan Batı Düşünce Dünyası’nın maddi ve manevi birikimlerinin 19. yüzyılda küre ölçeğine yayılmasıyla birlikte Batılı-olmayan toplumlar yeni olan karşısında büyük imtihan vermişlerdir. Henüz 1774’te askerî alanda ‘yeni dünya’nın ‘yeni zihniyeti’yle çepeçevre kuşatıldığını kavramasıyla kendine-yeterlik fikri sarsılan Osmanlı İmparatorluğu’nun ‘yeni olan’ın sunduğu olanaklardan istifade etmek üzere mektepleşme ile başlattığı hareket, Tanzimat Dönemi’nde reformu gerekli kılmış ve tutucu-pragmatik bir politikayla mevcud yeniden-düzenlemeye çalışılmıştır. Uzun süre değişimin ne şekilde ve ne yöne doğru gerçekleşmesi gerektiği konusunda tartışmalar yaşanmış ve Cumhuriyet’le birlikte çağdaş dünyanın diliyle düşünmenin ve davranmanın zorunluluğu ilan edilerek, tepeden-tırnağa, yeni kavramlar ve değerler altında değişme programı başlatılmıştır. Bununla birlikte, Cumhuriyet-öncesinde neredeyse her konuda uygulanmakta olan çift kutuplu, iki ayrı dünyalı ilkelerin, biri lehine teke indirilmesi yönündeki çözümler, günümüze kadar etkisi hissedilen sorunları da miras bırakmıştır. Deyim yerindeyse, bir Archimedes noktası yaratmak ve saf bir madde olarak görüldüğü anlaşılan siteyi tümden Batılı formlarla biçimlendirmek isteyen kurucu iradenin (İslam ve Osmanlı birliği temelinde kurulmuş olan) eski dokuyu yeni olanla zihinlerden öteleme ve dahi silme projesi karşısında, bir başka deyişle, tümden Batılı modellemeyle ulusçuluğun ‘kendi özü’ ufkunda yeniden üretilen ‘biz’e karşı eski(memiş) olan bir biçimde nüksederek varlığını sürdürmüş ve bu durum tarihimizi gelgitli kılmıştır. Yeni yapının geride bıraktığı ve ürettiği sorunlara sahip çıkanlar ile bu sorunları bastırmayı tercih edenler arasındaki mücadeleye sosyal bilimlerin hemen her alanında şu ya da bu şekilde rastlanmaktadır. Bu makale, son 250 yıl içinde (1774-2024) anlam çevreni ana hatlarıyla yakalanmaya çalışılan ‘biz’ kurgusunda meydana gelen değişmelerin kırılma durakları üzerinden, sorunlara karşı üretilen çözümlerin etkileri bakımından sağladığı gelişmeler ve çözümlerin ürettiği sorunlarla değişmenin yarattığı yarılmalar ekseninde felsefe alanında ‘biz’in durumunu irdelemeye çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gelenek, Biz, Cumhuriyet, Değişme, Felsefe.

Kaynakça

• Akarsu, Bedia. “Felsefe, Dil ve Dil Devrimi Kültür ve Ahlak Konusunda Söyleşi”, Felsefecilerle Söyleşiler, (Haz. A. Kaynardağ), İstanbul: Elif Kitabevi, 1986.
• Aristoteles, Metafizik, (çev. A. Arslan), İstanbul: Sosyal Yayınları, 2010.
• Arslan, Ahmet. İslâm, Demokrasi ve Türkiye, Ankara: BigBang Yayınları, 2015.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. (Yay. Haz. A. Kuyaş), 18. Baskı, İstanbul: YKY, 2012.
• Bıçak, Ayhan. Türkiye'de Felsefenin Gerçekliği ve Eleştirisi, İstanbul: Dergah Yayınları, 2022.
• Ceylan, Yasin. Din ya da Politika: Neden Felsefe?. Ankara: Phoenix Yayınevi. 2011.

• Çitil, A. Ayhan. “Ahlâkî Üstünlük ve Biz”, (Ed. Ö. Türker), Ahlâk ve Müeyyide içinde, s. 191-221, Ankara: İlem Kitaplığı, 2017.
• Çotuksöken, Betül. Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Öğretim ve Araştırma Alanı Olarak Felsefe. Seçilmiş Metinlerle, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, 2001.
• d’Iribarne, Philippe. Demokrasi Karşısında İslâm, (çev. A. Arslan), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017. 

• Davison, Roderic, H. Osmanlı-Türk Tarihi: 1774-1923 Batı Etkisi, (çev. M. Moralı), İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2016.
• Demir, Remzi. Philosophia Ottomanica: Osmanlı Felsefesi, İstanbul: Lotus Yayınevi, Birleştirilmiş Yeni Baskı, 2018.
• Demirtaş, Aydın. Darülfünundan Üni̇versi̇teye Öğreti̇m Üyeleri̇ni̇n Toplumsal Profi̇lleri̇ (1900-1946), Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üni̇versi̇tesi̇ Sosyal Bi̇li̇mler Ensti̇tüsü Sosyoloji̇ Anabi̇li̇m Dalı, İstanbul, 2018.
• Direk, Zeynep. “Türkiye’de Felsefenin Kuruluşu”, Defter Dergisi, Sayı 33, 1998.
• Direk, Zeynep. “Başkada Aynı Kalmak: Türk Başkalığını Felsefî Olarak Düşünmenin Yolları Üstüne”, Toplum ve Bilim, Sayı: 98, 2003.
• Direk, Zeynep. Türkiye’de/Türkçede Felsefe Üzerine Konuşmalar, (Haz. M. C. Kaya), İstanbul: Küre Yayınları, 2015.
• Duralı, Ş. Teoman. Türkiye’de/Türkçede Felsefe Üzerine Konuşmalar, (Haz. M. C. Kaya), İstanbul: Küre Yayınları, 2015.
• Elmas, M. Fatih ve Günenç, Saygın. “Ari̇stoteles’te İyi̇ İle Adalet Arasındaki İli̇şki̇ Üzeri̇ne Bi̇r İnceleme”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 60, Ekim 2022, s. 237-253.
• Erişirgil, M. Emin. Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp, Ankara: Nobel Yayıncılık, 2007.
• Fatma Aliye Hanım, Terâcim-i Ahvâl-i Felâsife, (Haz. A. Utku-U. Köroğlu), Konya: Çizgi Kitabevi, 2006.
• Fazlıoğlu, İhsan. Türkiye’de/Türkçede Felsefe Üzerine Konuşmalar, Haz. M. C. Kaya, İstanbul: Küre Yayınları, 2015.
• Filibeli, A. Hilmi. “Hangi Felsefi Ekolü Kabul Etmeliyiz?” (1913), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslam Düşüncesinde Arayışlar, (Haz. İ. Çelebi-Z. Yılmazer), İstanbul: Rağbet Yayınları, 1999.
• Gürsoy, Kenan. Bir Felsefe Geleneğimiz Var mı?. Ankara: Aktif Düşünce Yayınları, 2014.
• Hadot, Pierre. İlkçağ Felsefesi Nedir?, (çev. M. Cedden), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2011.
• İmer, Kâmile. Dilde Değişme ve Gelişme Açısından Türk Dil Devrimi, Türk dil Kurumu Yayınları, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1976.
• İmer, Kâmile. “Dil Değişmesinde Toplumsal ve Kültürel Etkenlerin Önemi”, Atatürk’ün Yolunda Türk Dil Devrimi, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1981.
• İnalcık, Halil. Atatürk ve Demokratik Türkiye. İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2017. 

• İnam, Ahmet. “Felsefede Eleştiri”, Felsefe Yazıları Yolculuk Hazırlıkları, İstanbul: Pan Yayıncılık, 2000.
• Kara, İsmail. “Felsefe ve Tefelsüf: Türkiye'de Felsefenin Dili Niçin Yok?”, Cogito, Sayı: 19, “Osmanlılar Özel Sayısı”, 9. Baskı, 2006, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• Kara, İsmail. Türkiye’de/Türkçede Felsefe Üzerine Konuşmalar, Haz. M. C. Kaya, İstanbul: Küre Yayınları, 2015.
• Kara, İsmail. Bir Felsefe Dili Kurmak: Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi, İstanbul: Dergah Yayınları, 2001.
• Karakuş, Rahmi. Felsefe Serüvenimiz, Aktif Düşünce Yayıncılık, 2. Basım, Ankara, 2015.
• Kaynardağ, Arslan. Felsefecilerle Söyleşiler, İstanbul: Elif Yayınları, 1986.
• Korkmaz, Zeynep. Türk Dilinin Tarihî Akışı İçinde Atatürk ve Dil Devrimi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Sayı: 147, 1963.
• Levend, A. Sırrı Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara: Dil Derneği Yayınları, 4. Baskı, 2011.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu, (çev. B. B. Turna), Aknara: Arkadaş Yayınevi, 2021.
• Malche, Albert. İstanbul Üniversitesi Hakkında Rapor, İstanbul Devlet Basımevi, 1939.
• Mustafa Sami Efendi. Avrupa Risâlesi, Haz. R. Demir, Ankara: Gündoğan Yayınları, 1996.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Ortaylı, İlber. ve Küçükkaya, İsmail. Cumhuriyetin İlk Yüzyılı: 1923-2023, İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Özlem, Doğan. Türkiye’de/Türkçede Felsefe Üzerine Konuşmalar, (Haz. M. C. Kaya), İstanbul: Küre Yayınları, 2015.
• Selçuk, Mustafa. İstanbul Darülfünun Edebi̇yat Fakültesi̇ (1900–1923), Yayınlanmış Doktora Tezi, İstanbul Üni̇versi̇tesi̇ Sosyal Bi̇li̇mler Ensti̇tüsü Tari̇h Anabi̇li̇m Dalı, İstanbul, 2010.
• Serin, İsmail. “Felsefede Eleştirinin Temellendirilmesi Üzerine”, Kilikya Felsefe Dergisi, Sayı: 2, s. 185-192, 2023.
• Soykan, Ö. Naci. Türkiye’de/Türkçede Felsefe Üzerine Konuşmalar, (Haz. M. C. Kaya), İstanbul: Küre Yayınları, 2015.
• Tanpınar, A. Hamdi. Yaşadığım Gibi, 2. Baskı, İstanbul: Dergah Yayınları, 1996.
• Tekeli, İlhan. “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Eğitim Kurumlarının Gelişimi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, (Edit. M. Belge), Cilt 3, İstanbul: İletişim Yayınları, 1983.
• Ülken, H. Ziya. Türk Tefekkür Tarihi. İstanbul: YKY, 2004.
• Ülken, H. Ziya. “Fikir Ananesi (1938)”, Türkiye’de Bir Felsefe Gelen-ek-i Kurmaya Çalışmak, Feylozof Simalarından Seçme Metinler I, (der. R. Alpyağıl), İstanbul: İz Yayıncılık, 2010.
• Utku, Ali ve Kaya, M. Cüneyt. “Türkiye’de Modern Felsefe Tarihi Yazımının Serencamı: Geç-Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Literatür Değerlendirmesi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 9, Sayı 17, s. 11-48, 2011.
• Vural, Mehmet. Tanzimat’tan Günümüze Türkiye’de Felsefe. Ankara: Elis Yayınları, 2018.
• Yıldız, Yakup. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Felsefe Tarihçiliği, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bİlimler Enstitüsü, İstanbul, 2003.
• Yücel, Tahsin. Dil Devrimi ve Sonuçları, “Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan”, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1982.
• İNTERNET KAYNAKLARI
• http://www.law.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/sites/190/2019/10/Atatürkün-konusması.pdf: Erişim tarihi, 08. 09. 2023.
• https://acikerisim.tbmm.gov.tr/server/api/core/bitstreams/f974d6fd-596a-4be0-88c5-32fde13c810d/content: Erişim tarihi, 10. 07. 2023.
• https://blogs.commons.georgetown.edu/engl-218-fall2010/files/Walter-Benjamin-and-Erich-Auerbach-Fragments-of-a.pdf; Erişim tarihi, 15. 11. 2023.
• https://pierrejoris.com/blog/erich-auerbach-letter-on-turkey/; Erişim Tarihi: 15.11.2023.