TÜRK DÜNYASI EPİK DESTANLARINDA BİR OYUN OLARAK DANSIN RİTÜELİSTİK İŞLEVİ

Yıl 2023, , 59 - 73, 30.04.2023

Zehra Bayır , Gülten Küçükbasmacı

https://doi.org/10.55666/folklor.1257962

Öz

İnsanlar, duygu ve düşüncelerini anlatmak için oyunu bir araç olarak kullanmışlardır. Her toplumun tarihî geçmişi vardır. Toplumların tarihî geçmişini yansıtan sözlü ürünlerden biri de destanlardır. Türk destanlarındaki oyunlar; oyun icracılarının fikirlerini, düşüncelerini yansıtır. Bazı oyunlar sözle icra edilirken bazıları sözsüzdür. Sözsüz oyunlardan olan dans, ilk göze çarpandır. Dans, kökeni uzun zaman öncesine dayanan müzik eşliğinde yapılan ritmik ve bedensel hareketlerdir. Dans, dünyada var olduğundan bugüne kadar bütün çağlarda ve toplumlarda var olmuştur. Geçmişle bağ kurmada ve kültürel belleğin aktarılmasında bir araç olarak görülmektedir. Özellikle dansın yapıldığı mekânlarda bir iletişim ortamı oluşmaktadır. Dans ortamı, kültürün aktarımını ve bireylerin sosyalleşmesini sağlamaktadır. Dans, hem toplumların kendi kültürlerini yaşattıkları, hem de icra ortamlarında kültürel imgelerini yansıtan, izlenim oluşturan bir simgedir. Günümüzde salt eğlence işlevine indirgenmiş olan dans, gündelik yaşam içinde de toplumsal hafızanın korunması, yeniden yaşatılması için bir bağlam oluşturmaktadır. Türk kültüründe geçmişten günümüze kadar gerçekleştirilen danslar; içeriği, zamanı, mekânı, icracıları ve izleyicileri bakımından farklı işlevlere sahiptir. Dans, bir kültürdür; çalışmanın amacı ise dansın ritüelistik işlevinin tayin edilmesidir. Bu amaçla çalışmada dansın ritüelistik kökeni üzerinde durularak yöntemi, amacı, aracı, uygulayıcısı, mekânı, zamanı ve anlamı açısından büyüyle ilişkisinin çerçevesi çizilecektir. Türk dünyası destanlarında dansın bir ritüel olarak hangi durumlarda yer aldığı belirlenecek ve kurgudaki rolü anlaşılmaya çalışılacaktır. Ele alınan destanlarda tespit edilen danslar, ritüelistik işlev kapsamında incelenmiş ve dansların kültürel bellekteki yeri saptanmıştır. Dans, icra edildiği her bağlamda yaşatılan kültürün bir biçimi ve geçmişle bağının kurulduğu kültürel bir bellektir. İncelenen destanlardaki dansların ritüelistik işlevden başka dikkat çekme, etkileme, büyüleme işlevleri bulunmaktadır. Ritüeller, bir yandan kültürü yaşatırken bir yandan da tekrarlanan davranışlar ve bir hatırlama biçimi olarak geçmişle bağ kurar ve kültürel belleği canlı tutar. Bir ritüel olarak icra edilen danslar kültürel belleğin yeniden inşasına izin verir.

Anahtar Kelimeler

oyun, kamlık, destan, ritüel işlev, kültürel bellek.

Kaynakça

• AND, M. (2003). Oyun ve Bügü. Türk Kültüründe Oyun Kavramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ADİLOĞLU, A. (2004). “Karaçay-Malkar Türklerinde Nevruz”. Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi. (Ed.: Öcal Oğuz). Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları, 275-278.
• ARIKOĞLU, E. (2007). Hakas Destanları 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ARSLAN, M. (2016). Başkurt Türklerinin Tarihî Destanı İdige ile Moradım (İzeükey Minen Moradım). İstanbul: Ötüken.
• ASSMANN, J. (2018). Kültürel Bellek, Eski Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. (Çev.: Ayşe Tekin). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• BARIN, N. (1999). Batı Dans Tarihi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BASCOM, W. R. (2006), “Folklorun Biçimleri: Nesir Anlatılar”. (Çev.: R. Nur Aktaş vd.), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1. (Hzl.: M. Öcal Oğuz vd. ), Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 113-132.
• BAYAT, F. (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat A. Ş.
• BAYAT, F. (2010). Türk Kültüründe Kadın Şaman. İstanbul: Ötüken Neşriyat A. Ş.
• BAYAT, F. (2019). Türk Şaman Metinleri (Efsaneler ve Memoratlar). İstanbul: Ötüken Neşriyat A. Ş.
• DİLEK, İ. (2007). Altay Destanları 2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ELİADE, M. (1999). Şamanizm (Çev.: İsmet Birkan). Ankara: İmge Kitapevi Yayınları.
• ELİADE, M. ve Couliano, I. P. (1997). Dinler Tarihi Sözlüğü. (Çev.: Ali Erbaş). İstanbul: İnsan Yayınları.
• EMİROĞLU, K. ve Aydın, S. (2003). Antropoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• ERGUN, M. (2013). Yakut Destan Geleneği ve Er Sogotoh. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERGUN, M. vd. (akt.) (2014). Başkurt Destanları 1 Mitolojik Destanlar. (Haz. Ahmet Suleymanov, Gaynislam İbrahimov, Metin Egun). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERSOY, H. Y. (2004). “Başkurtlarda Nevruz”. Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi. (Ed.: Öcal Oğuz). Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları, 259-268.
• ESİN, E. (1985). Türk Kültür Tarihi İç Asya’daki Erken Safhalar. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
• FRAZER, J. G. (2004). Altın Dal, Büyü ve Din Üzerine Bir Çalışma. (Çev.: Mehmet H. Doğan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• FISCHER, E. (2012). Sanatın Gerekliliği, John Berger’in Önsözüyle. (Çev.: Cevat Çapan). İstanbul: Sözcükler Yayınları.
• GAZİMİHÂL, M. R. (1961). “Büy Büylemek Söz Söylemek”. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, C. 7, S. 146, 2491, Ankara: Kültür Bakanlığı Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• GAZİMİHÂL, M. R. (1949). “Halk Oyunları Konusunda: Biyü-Bicu”. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 3, 33-34. İstanbul.
• GAZİMİHÂL, M. R. (1959). “Bar Denilen Oyunlarımızın Adına Dair”. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, C. 6, S. 125, 2041, Ankara: Kültür Bakanlığı Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• GÜNAY, U. (1990). “Ritüeller ve Hıdrellez”. Millî Folklor, S. 26, 2-3.
• HAFIZ, N. (2004). “Balkan Türklerinde Nevruz ve Bahar Bayramı”. Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi. (Ed.: Öcal Oğuz). Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları, 255-257.
• HALBWACHS, M. (2018). Kolektif Hafıza. (Çev.: Banu Barış). Ankara: Heretik.
• HOPPAL, M. (2014). Avrasya’da Şamanlar. (Çev.: Bülent Bayram, H. Şevket Çağatay Çapraz). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• HUİZİNGA, J. (2013). Homo Ludens, Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme. (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• İNAN, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İNAYET, A. (2004). “Uygurlarda Nevruz”. Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi. (Ed.: Öcal Oğuz). Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları, 423-433.
• İNAYET, A. (2009). “Bugünkü Uygurlarda Şamanlık ve Bir Şaman Duası: Azâim Koşıkı”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 2, S. 3-4, 38-52.
• KAEPPLER, A. L. (2006), “Dans”. (Çev.: Fatma Kanat Fay), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1. (Hzl.:. M. Öcal Oğuz vd. ). Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 246-249.
• Kâşgarlı Mahmûd (2005). Dîvânü Lugâti’t-Türk. (Hzl.: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• KEALİNOHOMOKU, J. W. (2009). “Halk Dansı”. (Çev.: Tuğçe Erdal), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 3. (Hzl.: M. Öcal Oğuz vd.). Ankara: Geleneksel Yayınları, 351-373.
• KÖPRÜLÜ, M. F. (1980). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.
• KÖPRÜLÜ, M. F. (1999). Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• MALİNOWSKİ, B. (2020). Bilimsel Bir Kültür Teorisi. (Çev.: Saadet Özkal). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• MALİNOWSKİ, B. (1990). Büyü, Bilim ve Din. (Çev.: Saadet Özkal). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• NUTKU, Ö. (1972). “Tiyatronun İçeriği ve Seyirciye Yönelişi”. Tiyatro Araştırmaları Dergisi, C.3, S. 3, 75-86.
• ORING, E. (2012). “Foklorun Üç İşlevi: Halk Bilimsel Tanım Olarak Geleneksel İşlevselcilik”. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 4. (Hzl.:. M. Öcal Oğuz vd.). Ankara: Geleneksel Yayınları, 102-113.
• ÖRNEK, S. V. (1966). Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Bâtıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• ÖRNEK, S. V. (1988). 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• ÖZBUDUN, S. (1997). Ayinden Törene. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınları.
• ÖZDEMİR, Y. (2017). “Karagöz Müziğinin Anonimleşme Süreci”. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Müzik, Oyun ve Eğlence Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Çalışmaları. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü, 243-251.
• RAGLAN, L. (2014). “Mit ve Ritüel”. (Çev. Evrim Ölçer Özünel), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. (Hzl.: M. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır Teke), Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 189-197.
• RAPPAPORT, R. A. (2006), “Ritüel”. (Çev.: Kürşat Korkmaz), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1. (Hzl.: M. Öcal Oğuz vd. ), Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 187-193.
• ROYCE, A. P. (2003). “Dans”. (Çev.: Metin Özarslan). Türkbilig. 6, 163-172.
• SULEYMANOV, A. vd. (2014). Başkurt Destanları 1 Mitolojik Destanlar. (Çev.: Metin Ergun vd.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• URL-1: Türk Dil Kurumu Sözlükleri. Güncel Türkçe Sözlük. “Oyun” kavramı. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 30.12.2022).
• URL-2: Türk Dil Kurumu Sözlükleri. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr/ , (Erişim tarihi: 30.12.2022).
• URL-3: Türk Dil Kurumu Sözlükleri. Güncel Türkçe Sözlük. “Büyü” kavramının eş anlamları. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 23.01.2022).
• URL-4: Türk Dil Kurumu Sözlükleri. Güncel Türkçe Sözlük. “Ritüel” kavramı. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 02.01.2023).
• YAZICI ERSOY, H. (2020). “Başkurtlar ve Başkurtça”. ÇÜTAM Kültür Evi Konuşmaları Dergisi, C.3, S.1, 1-9.
• YUDAHİN, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü (S.S.C.B. Bilimler Akademisinin Doğuyu İnceleme Enstitüsü). (Çev.: Abdullah Taymas). C. I. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.