ÂŞIKLARIN HALK HEKİMLİĞİ İŞLEVİ NEDENİYLE İSTEMLERİ DIŞINDA SEFERE GÖTÜRÜLMELERİ: AZERBAYCAN SAHASI AĞ ÂŞIK ÖRNEĞİ

Yıl 2023, , 1036 - 1045, 27.12.2023

Birsen Akpınar

https://doi.org/10.55666/folklor.1381377

Öz

Âşık sanatı; Türklerin yurt tuttukları her bölgede yarattıkları icraya dayalı, kendilerine özgü bir sanattır ve Türk dünyasında özellikle Türkiye’de ve Azebaycan’da önemli bir sözlü kültür aktarımı alanıdır. Bu sanatın öncüleri, Türklerin Müslüman olmasından önce şaman, baksı, kam isimleriyle ulusal hafızayı gelenekten geleceğe aktarmış daha sonra İslam etkisiyle âşık adını almış ve kültürel bellek aktarımını sürdürmüştür. Saz, söz, ritim ve dramatizasyon; bu aktarımı sağlayan âşık icralarının vazgeçilmez dört enstrümanıdır. Âşıklar, bu icralar sırasında durağan değil aktiftir. Seyahatler yoluyla köyden köye, ilden ile, bölgeden bölgeye, ülkeden ülkeye icralarını taşımışlar; icraları yoluyla da geleneği aktarmışlardır. Gezgin âşıklar, öncelikle para ve şöhret kazanmak için seyahat ederler: aynı zamanda bir iletişim aracı ve kültür aktarıcısı işlevi görürler. Böylece sadece âşık sanatının değil ulusal sözlü kültürün verilerinin de sürekliliğini sağlamış olurlar. Bir ustayla tanışarak sanatlarını geliştirmek, rüyasında âşık olduğu kızı arayıp bulmak, bir davete icabet etmek, bir sorunu çözmek, inançlarını yaymak, bir çırağı sınamak ve bir usta tarafından sınanmak gibi sebepler de bu sanatsal seferin diğer gerekçeleridir. Bu gerekçeler arasında istenmeyen ve beklenmeyen tek sebep, sanat icrası maksadıyla seyahate mecbur edilme ve alıkonmadır. Azerbaycan’ın Göyçe bölgesinde yaşayan Ağ Âşık, sazının sözünün sağaltıcı olduğu inancıyla zorla Urum iline (Anadolu’ya) götürülmüş ve orada üç yıl alıkonulmuştur. Beklenen gerçekleşmiş, Serdar Hüseyin Paşa’nın uykusuzluk hastalığına âşığın sazı, sözü şifa olmuştur. Bu çalışmanın amacı, bu sıra dışı hikâyenin benzeri seyahate mecbur bırakılmalar olup olmadığını tespit etmek ve 19. Yüzyıldan sonra da Türkiye ve Azebaycan sahalarında âşıkların halk hekimliği işlevlerini sürdürüp sürdürmediklerini ortaya çıkarmaktır. Ayrıca halk hekimliği uygulamalarının âşığın yaşadığı yörede veya bölgede karşılık bulup bulmadığını ve halkın bu misyonu âşıklara yüklemeye devam edip etmediğini belirlemek hedeflenmiştir. Mistik güçlerle iletişim, tılsımlar oluşturma, ata ruhlarıyla irtibat gibi şaman kültüründen senkretik yolla âşık sanatına geçmiş uygulamaların olup olmadığı araştırılmıştır. Gezginliğin yaşatılmasına, geçmişten bugüne âşık sanatına ait bütün gelenek ve işlevlerin sürdürülebilirliğine dair tespit ve önerilere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Âşık, âşık sanatı, sefer, halk hekimliği, zorla alıkonulma

Kaynakça

• ALİZADE, R. (2020a). Türk Dünyası Destanlarında Yapı, Motif ve Karakterler. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• ALİZADE, R. (2020b). “Şamanlık Olgusu ve Ozan-Âşık Paradigmalarının Genetik Ortaklığı”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 13, S. 32, 1361-1375.
• ALPTEKİN, A. B.-SAKAOĞLU, S. (2006). Türk Saz Şiiri Antolojisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ASLAN, E. (2003). Halkbilimi Araştırmaları I. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Yayınları.
• ASLAN, E. (2009). “Şamanizm ve Şamandan Aşığa İntikal Eden Trans Olgusu”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 2, S. 3-4, 17-37.
• ARTUN, E. (1995). “Ozandan Âşığa Halk Şiiri Geleneğinin Kültür Kaynakları”. İçel Kültürü, C. 9, S. 41, 5-9.
• AYDIN, O. (2012). Her Yönüyle Âşık Sabit Müdâmî. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BAHADIR, S. (2021). “Artvin’de Âşıklık Geleneğinin İcrası, Yaşatılması ve Usta-Çırak İlişkisi Bağlamında Âşık Aileler”. S. S. YILMAZ, H. ÇELİKTEN, E. KAAN ÇELİKTEN (Ed.), Doğan Kaya Armağanı-70. Yaş Hatırası. 327-344. Sivas: Vilayet Yayınları.
• BOZKURT, F. (1990). Aleviliğin Toplumsal Boyutları. İstanbul: Yön Yayınları.
• COŞKUN, H. (2016). “Dedelik ve Ozanlık İlişkisi (Kangallı Dede Ozanlar Örneği)”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 79, 95-110.
• ÇAPRAZ, E. (2019). “Ozanların Âşıktan Babaya Dönüşüm Serüveni: Âşık Tarzı Şiir Geleneğinin Teşekkülünde Bektaşîliğin Rolü”. Uluslararası Beşerî Bilimler ve Eğitim Dergisi (IJHE), C. 5, S. 12, 1037-1063.
• DEMİR, S. (2012). “Kültürel Bellek, Gelenek ve Halkbilimi Müzeleri”. Millî Folklor, C. 24, S. 95, 184-193.
• DURBİLMEZ, B. (2017). “Âşık Edebiyatının Oluşumu ve Gelişiminde Alevi-Bektaşi Zümrelerin Yeri ve Önemi”. Alevilik Araştırmaları Dergisi, C. 7, S. 13, 57-86.
• DURBİLMEZ, B. (2018), Âşık Edebiyatı ve Taşpınarlı Halk Şairleri (5. Baskı), Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERDENER, Y. (2019). Kars’ta Çobanoğlu Kahvesi’nde Âşık Karşılaşmaları (Âşıklık Geleneğinin Şamanizm ve Sufizmle Olan Tarihsel Bağları). İstanbul: YKY.
• ERGİN, M. (2008). Dede Korkut Kitabı-1. Ankara: TDK.
• GÖKALP, M. (1985). Mahirȋ ile Mahitaban Hikȃyesi. İstanbul: Mehtap Yayınları.
• GÜNAY, U. (1993). “XVII. Yüzyıl Saz Şâiri Çukurovalı Karacaoğlan ile İlgili Bir Değerlendirme”. Adana: 2. Uluslararası Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri.
• GÜNAY, Umay (1999). Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• GÜNAY, .(2017). Türk Kültürüne Eleştiri (İlaveli 2. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• GÜVENÇ, R. O. (1999). Türk Müzikterapi Geleneği, Osmanlı, C.10. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• HƏQİMOV, M. (1986). “Ağ Âşık və Süsənbər”, (Söyleyeni: Âşık Qədir Vəliyəv), “Âşık Ali’nin Türkiyə Səfəri”. Halqımızın Dəyimləri və Duyumları. Baqı: Maarif Nǝşriyyatı, 300-369.
• İSMAYILOV, H.-ӘLӘKBӘRLİ, Ә. (2010). “Âşık Ali’nin Türkiyə Səfəri”. Azərbaycan Folkloru Külliyatı, C. XVII, (Dastanlar VII. Kitab), Baqı: Nurlan Nǝşriyyatı, 373-413.
• KAYA, D. (2000). “Karacaoğlan’ın Efsanevî Kişiliği”, Âşık Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 377-394.
• KAYA, D. (2012). “Cönklerden Gün Işığına: Divriğili Veli”. Alevilik Araştırmaları Dergisi, S. 2, 213-264.
• KÖPRÜLÜ, F. (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (3. Basım). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• MALINOWSKI, B. (1990). Büyü Bilim ve Din. İstanbul: Kabala Yayınları.
• ONAY, A. T. (1928). Âsık Dertli Hayatı, Divanı. Bolu: Vilayet Matbaası.
• ÖZBEK, O. (1969). Âşık Şenlik-Deyişmeler Karşılaşmalar. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• ÖZÇEVİK, A. (2007). Müzikle Tedavi ve Öğrenciler Üzerindeki Terapik Etkileri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖZDEMİR, N. (2012). “Âşıklık Geleneği ve Seyahat/Göç Âşık Şenlik Örneklemesi”. K. ÖNCÜL-E. ORBAY, (Ed.). Kars Kafkas Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Uluslararası Âşık Şenlik Sempozyumu Bildiri Metinleri Kitabı, 17-35. Kars: Kafkas Üniversitesi Türk Halkbilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• SARACLI, E. (1992). Aşıg Hüseyn Saraclı: Şe’rler Söylemeler. 165-179. ŞİŞMAN, B. (2018). “Trabzon ve Giresun Yöresi Çepnilerinde Eski Türk İnanışlarının İzleri”. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 7, 17-34.
• TEK, R. (2011). Türk Edebiyatında Dertli Olgusu Âşık Dertli ve Eserleri (İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi /Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YILDIRIM, D. (1998). Türk Bitiği (Sözlü Kültür ve Folklor Kavramları Üzerine Düşünceler). Ankara: Akçağ Yayınları.