ANTALYA-ELMALI’DA HAMAM KÜLTÜRÜ VE “TEKE BEY HAMAMI” HAKKINDA BİR İNCELEME

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 1, 185 - 210, 30.04.2020

Mahmut Davulcu

Öz

Esas olarak temizlenme ve yıkanma mekânları olan hamamlar zaman içerisinde folklorik bir birikimin de meydana gelmesine sahne olmuştur. Hamamda kullanılan eşya ve maddi kültür ürünleri, hamamda icra edilen çeşitli tören ve eğlenceler, halk hekimliği uygulamaları, gelenek ve ritüeller, inanç ve inanışlar ile mani, atasözü, deyim, türkü, anlatı gibi sözlü kültür ürünleri zikredilen folklorik yapı bünyesinde yer alan başlıca unsurlardır. Bu bağlamda hamam yapıları somut kültürel mirasın yanı sıra somut olmayan kültürel mirasın da sergilendiği ve yaşatıldığı kültürel mekânlardır. Bununla birlikte günümüzde hamam kültürü canlılığını yitirmiş ve modernizmin şekillendirdiği gündelik yaşamdan büyük ölçüde dışlanmış ve gelenekten büyük bir kopuş yaşanmıştır.
Elmalı’da bulunan ve XV. yüzyıldan beri halka hizmet vermeye devam eden Bey Hamamı bugüne kadar gerek sanat tarihi, gerek mimarlık ve gerekse halkbilimsel açıdan monografik olarak incelenmiş bir yapı değildir. Bey Hamamı günümüzde dikkat çekmeyen bir bina görünümüne sahip olmakla birlikte Elmalı şehrinin tarihi, mimari ve kültürel mirasının mühim bir parçasıdır. Elmalı’da hizmet vermeye devam eden yegâne hamam olmasının yanı sıra tüm Antalya’da geleneksel Türk hamamı karakterini muhafaza edebilen birkaç örnekten birisi olması açısından da önemli bir yapıdır. Bey Hamamı örneğinde Elmalı yöresi hamam kültürünü incelemeyi amaçladığımız makalemiz sanat tarihi ve halkbilimsel bir bakış açısı ile hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Elmalı, folklor, hamam, hamam kültürü, soküm

A REVIEW ON “TEKE BEY HAMAMI” AND BATH CULTURE IN ANTALYA-ELMALI

Öz

The baths, which are mainly the places of cleaning and washing, have witnessed a folkloric accumulation over time. Articles and material culture products used in the bath, various ceremonies and entertainments performed in the bath, folk medicine practices, traditions and rituals, beliefs and beliefs, and oral culture products such as mania, proverb, idiom, folk, narrative are the main elements of the folklore structure. In this context, bath structures are cultural places where intangible cultural heritage is exhibited and kept alive as well as concrete cultural heritage. However, today the culture of the bath has lost its vitality and has been largely excluded from the daily life shaped by modernism and a great break from the tradition.
Located in Elmalı and XV. Bey Bath, which has been serving the public since the 19th century, has not been a monographically examined structure in terms of art history, architecture and folklore. Bey Bath has an unobtrusive building appearance today and is an important part of the historical, architectural and cultural heritage of the city of Elmalı. In addition to being the only bathhouse that continues to serve in Elmalı, it is also an important structure in terms of being one of the few examples that can preserve the character of the traditional Turkish bath in all of Antalya. In the example of Bey Hammam, our article, which we aim to examine the culture of the Elmalı region, was prepared with a history of art and a folklore perspective.

Anahtar Kelimeler

Elmalı, folklore, bath, bath culture, intangible cultural heritage

Kaynakça

• Aksoy, Ö.L. (2010). Antalya-Elmalı Ömer Paşa Camii’nin Mimari ve Süsleme Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• Aktan, L. (2010). “İstanbul’daki Çinili Hamamlar”, Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, 2 (2), 123-133.
• Anonim (1983). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler (Hazırlayan: Sabih Erken), c.I, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Arıkan, Zeki (1989). “Evliya Çelebi’nin Elmalı-Alanya Yolculuğu”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, 4, 185-213.
• Armağan, A. (2002). “Tarihsel Süreç İçerisinde Teke Yöresi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 32, 1-19.
• Armağan, A. (2011). “XVI. Yüzyılda Teke Sancağının Yönetimi ve Yöneticileri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 18 (1), 273-293.
• Arseven, Celal Esat, (1947). “Hamam”, Sanat Ansiklopedisi, 2, 678-685.
• Aru, K. A. (1949). Türk Hamamları Etüdü, İstanbul: İstanbul Matbaacılık.
• Aydın, T. (2019). Elmalı İlçesinin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çiftçi, Aynur (2008). “Toplum Yapıları”, Elmalı ve Yöresel Mimarlığı, (Ed.: Reha Günay), İstanbul: Ege Yayınları, 43-72.
• Çoban, A. (1989). Elmalı Ömer Paşa Külliyesi, Yayımlanmamış Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi.
• Davulcu, Mahmut (2019). "Teke Yarımadasında Halk Mimarisi Geleneği ve Arı Serenleri”, Böcek Kitabı, (Editör: Emine Gürsoy Naskalı), İstanbul: Kitabevi, 209-246.
• Darkot, B. (1988). “Elmalı”, İslam Ansiklopedisi, C.4, İstanbul: MEB Basımevi, 238.
• Durgun, H. (2014). XIX. Yüzyılda Teke Sancağı’na Bağlı Elmalı Kazası’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı 1839-1914, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Duymaz, A.Şevki (2008). “Kentsel Gelişim ve Mimari Yapılar Üzerine Bir Çalışma Örneği: Elmalı Örneği”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18, 205-220.
• Ekiz, A (2001). Dünden Bugüne Elmalı, Antalya: Elmalı’yı Tanıtma ve Yardımlaşma Derneği.
• Emecen, F. (1991). “Antalya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 3, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, s.232-236
• Erdoğru, M. A. (1995). “Antalya ve Havalisi Tarihi İçin Bir Kaynak: Defter-i Evkâf-ı Livâ-i Teke”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 10 (1), 91-185.
• Erduran, Z. (2006). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre İstanbul’da Esnaf, Zanaat ve Ticaret, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eyice, S. (1997). “Hamam”, TDV İslam Ansiklopedisi,15, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: İstanbul, 402-430.
• Güçlü, M. (1998). “Müstakil Teke (Antalya) Sancağı’nın Kurulması ve İdari Düzenlemeye İlişkin Belge”, Adalya, II, 290-300.
• Günay, Hacı M. (2009). “Su”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 37, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 432-437.
• Günay, R. (2008). “Konutlar”, Elmalı ve Yöresel Mimarlığı, (Ed.: Reha Günay), İstanbul: Ege Yayınları, 73-88.
• Karaca, B. (1997). XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Doktora Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karaca, B. (2002). XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Koday S.-Aydın T. (2016). “Elmalı’da (Antalya) Geçmişten Günümüze Yerleşme Adları Üzerine Bir İnceleme”, TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu, Ankara, 448-468.
• Koday, Z.-Aydın, T. (2019). “İdari Coğrafya Özellikleri Açısından Elmalı (Antalya) İlçesi”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23 (1), 67-92.
• Köşklü, Zerrin (2003). “Antalya/Elmalı Ömer Paşa Külliyesi”, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (2), 91-124.
• Kulle Çoban, Esra (2012). Elmalı ve Yöresi Ağızları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Oktaç, A.D. (2004). “Elmalı Antalya Kentsel Kültür Varlıkları Envanteri 2004”, TÜBA Kültür Envanteri Dergisi, 4, 111-119.
• Ögel, B., (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş: Türklerde Ev Kültürü (Göktürklerden Osmanlılara), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Önge, Y. (1995). Anadolu’da 12-13. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları
• Özdemir, M. (2018). Yağlı Güreş Folkloru (Antalya İli Örneğinde), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özgen, Ö. (2016). “Kültürel Miras Kapsamında Türk Hamamı Üzerine Bir İnceleme”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 42, 111-138.
• Polat, I.-Eyüpgiller, K.K.-Topçubaşı, M. (2008). “Kentsel Koruma Çalışması: Elmalı”, Gazi Üniv. Müh. Mim. Fak. Dergisi, 23 (4), 853-862.
• Ramsay, W. M. (1961). Anadolu'nun Tarihî Coğrafyası, (Çev.: Mihri Pektaş). İstanbul, Millî Eğitim Basımevi.
• Serbest, H. (2008). Elmalı Kentsel Sit Alanında Bulunan Tescilli Konutların Günümüzdeki Durumları Koruma Sorunları, Değerlendirme Önerileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Sevimli, Şükran (2005). Anadolu Uygarlıklarında Temizlik Kavramı ve Uygulamalarının Evrimi, Doktora Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimler Enstitüsü Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı.
• Şehitoğlu, Elif (2006). Bursa Hamamları, Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Şenkul, Dilek (2018). Temettuat Defterlerine Göre Elmalı Kazası Mahallelerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tüner, N. (2002). “Lykia’nın Yerleşim Coğrafyasında Yeni Lokalizasyonlar”, Likya İncelemeleri-I, 63-78, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Uçar, A. (2008). “Kışlık Evde Yaşam”, Elmalı ve Yöresel Mimarlığı, (Ed.: Reha Günay), İstanbul: Ege Yayınları, 93-96.
• Uyar, M.-Gül, M.-Oğuz, U.-Kanat, M.-Benzet, G. (2005), Antalya Kültür Envanteri (Korkuteli-Elmalı), Antalya: İl Özel İdaresi Kültür Yayınları.
• Uzun M.-Albayrak N. (1997), “Hamam/Kültür ve Edebiyat”, TDV İslam Ansiklopedisi,15, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 430- 433.
• Ünal, Zeynep Gül (2008). “Elmalı Yerleşiminin Fiziksel Oluşumu, Gelişimi ve Yerleşim Özellikleri”, Elmalı ve Yöresel Mimarlığı, (Ed.Reha Günay), İstanbul: Ege Yayınları.
• Yetgin, M. (1992). “Beyhamamı”, Yedi Çınar Dergisi, 4, 17.
• Yılmaz, B. (2013). “Türk Hamam Kültüründe Peştamalın Yeri ve Teknik Özelliklerinin Günümüz Şartlarına Uyarlanması”, Akdeniz Sanat Dergisi, 6 (12), 173-184.