TÜRK HALK TIBBINDA “YEL” HASTALIĞI VE ANTALYA YÖRESİNDEN BİR SAĞALTIM ÖRNEĞİ: “YEL BİLEZİĞİ”

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 149 - 171, 28.04.2021

Mahmut Davulcu

Öz

İnsan hayatında beslenme ve barınma kadar sağlık da önemli bir yer tutar. İnsanoğlunun sağlıklı kalma çabası, tıp uygulamalarının da doğuşunu sağlamıştır. Tarihöncesi çağlardan günümüze kadar meydana getirilen tıp uygulamalarının önemli bir parçasını “geleneksel tıp”, “halk hekimliği”, “tıbbî folklor” ya da “folklorik tıp” olarak da adlandırılan halk tıbbı oluşturur.
Toplulumuzda yaygın bir şekilde “kocakarı ilacı” olarak nitelenen halk tıbbı uygulamaları, kadim zamanların tababet ve sağaltma bilgisidir. Kuşaktan kuşağa, sözlü kültür vasıtasıyla aktarılan tecrübe, inanış, yöntem ve uygulamalardan oluşur. Büyü, din ve tıbbın içiçe geçmiş hali olarak da niteleyebileceğimiz halk tıbbı uygulamaları kısmen de olsa günümüzde de halk arasında yaşatılmaktadır.
Ülkemiz halk tıbbına konu olan bir çok hastalıktan birisi de vücudun bazı bölgelerindeki ağrı ve sızılarla kendisini gösterdiğine inanılan ve halk arasında “yel” olarak adlandırılan rahatsızlıktır. Elimizdeki bu makale esas olarak Antalya ve çevresinde “yel bileziği” olarak adlandırılan ve “yel” hastalığına karşı sağaltım amacıyla kullanılan maddi kültür ögesini konu almakta ve bu kültürel ögeyi saha çalışmalarındaki tespitler doğrultusunda incelemeyi hedeflemektedir. Bakır malzemeden yapılmış olan ve yörenin kültürel mirasının da bir parçasını oluşturan yel bileziği sağaltım amacıyla kullanılan bir eşya olmasının yanı sıra aynı zamanda bir el sanatı ürünüdür.
Yel bileziğinin kültürel ve tarihsel arka planını oluşturan ve oldukça karmaşık bir konu olan “yel” kavramı ile “yel” hastalığı ise makalenin ilk bölümünde tafsilatlı bir literatür taraması yardımıyla irdelenmiş ve Türkiye’den örneklerle açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Antalya, folklor, halk tıbbı, yel bileziği, somut olmayan kültürel miras

“YEL” ILLNESS IN TURKISH FOLK MEDICINE AND A TREATMENT METHOD IN ANTALYA: “YEL” BRACELET

Öz

Anahtar Kelimeler

Antalya, folklor, halk kültürü, somut olmayan kültürel miras

Kaynakça

• ACIPAYAMLI, O. (1969). “Türkiye Folklorunda Halk Hekimliği ve Özellikleri”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. XXVI., s.1–9.
• ACPAYAMLI, O. (1989). “Türkiye Folklorunda Halk Hekimliğinin Morfolojik ve Fonksiyonel Yönden İncelenmesi”. Türk Halk Hekimliği Sempozyumu Bildirileri, C.XXVI. (1-2), s. 1-9.
• ANOHİN, A.V. (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller. Konya: Kömen Yayınları.
• ANOHİN, A.V. (2017). “Teleütlerin Tasavvuruna Göre Ruh ve Özellikleri”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 44, 19-34.
• ANONİM (1993). Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. I-XII. Ankara: TDK Yayınları.
• ANONİM (1996). Tarama Sözlüğü. I-VIII, Ankara, TDK Yayınları.
• ANONİM (1998). Isparta’nın Folkorik Yapısı. Isparta: Milli Eğitim Müdürlüğü Yayınları.
• ANONİM (2011). Büyük Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• AŞKUN, V. C. (2009). Sivas Folkloru II, Sivas: Sivas Valiliği Tarih ve Kültür Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• ATMACA, E. (2019). “Antalya Ağızlarında Dua ve Beddualar”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. 7 (19), 42-80.
• BAŞAK, O. (2010). “Taş Çağı’ndan Tunç Çağı’na Anadolu’da Maden Sanatının Gelişimi ve Kullanımı”. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S.21, 15-33.
• BATMAZ, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde Tıp Terimleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• BAYSAL, E. (2015). “Neolitik Dönem Süs Eşyaları: Yeni Yaklaşımlar ve Türkiye’deki Son Araştırmalar”. TÜBA-AR Dergisi, S. 18, 9-23.
• BAYSAN, M. (2017). “Kütahya’da Sağaltma Ocaklarında Tedavi Esnasında Kullanılan Malzemeler”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 6, 3, s.1861-1880.
• BEYDİLİ, C. (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Çev. Eren Ercan, Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• BORATAV, P. N. (1994). Türk Halkbilimi II / 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• BULUÇ, S. (1971). “Şaman”, İslam Ansiklopedisi, XI, İstanbul: 310-335.
• CİHAN, C. (2012). Diz Osteoartriti Tedavisinde Silika Kaplı Bakır ve Çinko İçeren Dizliklerin Etkinliğinin Klasik Yün Elastik Dizliklerle Karşılaştırılması. Uzmanlık Tezi, İÜ. İstanbul Tıp Fakültesi.
• CLAUSON, G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Clarendon.
• ÇAĞLAR, N. (2020). “Anamur ve Bozyazı Halk Kültüründe Su”, Su Kitabı, (Haz.E.Gürsoy Naskalı), İstanbul: Kitabevi, 405-457.
• ÇAYLI, G. (2011). Denizli İli Serinhisar İlçesi Yöresel Kadın Kıyafetleri. Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• ÇAYLI, G. ve ÖLMEZ, F.N. (2012). “Denizli Atatürk ve Etnografya Müzesi’nde Bulunan Serinhisar İlçesi Yöresel Kadın Giysileri”. ART-E Dergisi. 5(9), 109-129.
• ÇELİK, N. (2012). Buddhist Çevre Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Tababet. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• ÇELİKER, D. (2016). Muğla İlinde Geleneksel Turistik Eşyanın Kültür Turizmine Katkıları ve Sürdürülebilirliği. Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• DAVULCU, M. (2015). "Antalya'da Demircilik ve Bıçakçılık Mesleklerine Dair Tespit ve Değerlendirmeler". Sanat ve Dil Araştırmaları Enstitüsü Kalemişi Geleneksel Türk Sanatları Dergisi, 3 (6), 17-57.
• DAVULCU, M. (2018). "Antalya Yöresi Halk Hekimliği Uygulamalarında Deve”. II. Uluslararası Devecilik Kültürü ve Deve Güreşleri Sempozyumu Bildirileri. İzmir. C.1, s.125-151.
• DAVULCU, M. (2020). "Antalya Yöresinde Deve ile İlgili Halk Veterinerliği Uygulamaları Hakkında Bir İnceleme". Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 3 (4), 228-255.
• DEMİR, L. (1982). Türkiye’de Bazı Eser Elementlerin Coğrafi Dağılışı, Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi.
• EKREM, E. (1997). “Eski Türklerde Demircilik ve Bakırcılık”. Bilge, S.11, 6-9.
• EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• ERGİNSOY, Ü. (1978). İslam Maden Sanatının Gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı.
• ERGUN, M. ve AÇA, M. (2005). Tuva Kahramanlık Destanları II. Ankara: Akçağ Yayınları
• EROĞLU, H.B. (2018). Tabibname Adlı Tıp Eserindeki Bitkilerle Divan Şiirinde Geçen Bitkilerin Mukayesesi. Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ESGER, E. (2016). “Azerbaycan’da Devecilik Gelenekleri”. I.Uluslararası Devecilik Kültürü ve Deve Güreşleri Sempozyumu Bildirileri, İzmir-, C-1, 634-643.
• ESİRGEN, B. (2014). Anadolu Türk Halk Anlatılarında Büyünün İşlevi. Doktora Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• EVECEN, A. ve BEYDİZ, M.G. (2018). “Paleolitik ve Neolitik Dönem Buluntularında Giyim Kültürü”. Turkish Studies, 13 (10), 303-333.
• GÖMEÇ, S. (2003). “Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi. 21, 79-104.
• GÖNENÇ, A. (2011). Antalya İli Korkuteli İlçesinde Halk İnanışları ve Halk Hekimliği. Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi.
• GÖNÜLLÜ, A.R. (1996). “Alanya Halk İnançlarında Su Motifi”. Türk Kültürü, s.393, sf.47-53.
• GÖRGEN SATIR, S. (1994). Muğla’da Halk Hekimliği. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÖRGÜLÜ, H.A. (2013). “Dünden Bugüne Gazipaşa Yöresinde Yaşayan TDK Türkçe Sözlük’te Bulunmayan Sözcükler”. Selçukludan Cumhuriyete Gazipaşa Sempozyumu Bildirileri. Antalya: Gazipaşa Belediyesi Yayınları, 277-328.
• GÜLEŞ, M. (2018). Dede Garkın Ocağı (Malatya Örneği). Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÜMÜŞ, Ş. (2019). “Manisa ve Sivas Yöresi Sağaltım Yöntemleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme”. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. XLIII (2), 29-46.
• GÜRGAN, M. (2010). Orta Asya’daki Eski Türk Tıbbının Başlangıçtan 14.Yüzyıla Kadarki Döneme Ait Bilinen Türkçe Tıp Metinlerinde Tıp Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi
• GÜZEL, C. (2017). “Bilinmeyen Bir Yatır ve Battal Gazi Bağlamında Aziz Mamas’tan Cambaz Pir’e Kutsal’ın Sürekliliği”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 6, 4: 2565-2578.
• İNAN, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İNAN, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: TTK Yayınları.
• KALAFAT, Y. (2004). Altaylar’dan Anadolu’ya Kamizm-Şamanizm. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• KAPLAN, M. (2011). "Halk Tıbbının Kökenleri: Teşhisten Tedaviye Din ve Büyü İlişkisi", Milli Folklor, 23 (91), 150-156.
• KARADAĞ, H. (2017). “Türkistan’da Hayvan ve Hayvancılıkla İlgili Mitolojik ve Geleneksel Kültürün Günümüzdeki Etkileri”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 27, 21-40.
• KARATAY, O. (2017). “Yel- Fiili Hakkında”. III.Uluslararası Sözlükbilimi Sempozyumu Bildiri Kitabı. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 686-692.
• KASAPOĞLU, E. (2020). Antalya İli Gazipaşa, Gündoğmuş ve Akseki İlçelerindeki Sağaltma Ocakları ve Uygulamaları. Yüksek Lisans Tezi, Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KAŞGARLI MAHMUD (2006). Divan-ü Lûgat’it-Türk (Çev. Besim Atalay), Ankara: TDK Yayınları.
• KOÇAK, K. (2013). “Bozkır Kültüründe Bakırın Ortaya Çıkışı ve İşlenmesi”. Cappadocia Journal of History and Social Sciences. Sayı 1, Aralık 2013, s.36-41. KONAK, A. ve AKTAR, O. (2009). “Medikal Antropoloji Çerçevesinde Tunceli / Ovacık’ta Geleneksel Sağaltma Yöntemleri”. C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 35 (2), 156-187.
• MASON, V.M. (199). “The Decline of the Bronze Age Civilization and Movements of the Tribes”. History of Civilization of Central Asia. Volume I, Delhi: UNESCO.
• MERDİN, M.Ş. (2016). Doğu Antalya Yöresindeki Belli Yerlere Bağlı Ziyaret ve Adak Yerleri Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• ÖGEL, B. (1995). Türk Mitolojisi, II, Ankara: TTK Yayınları.
• ÖGER, A. ve GÖNEL, T. (2011). “Uygur Türkleri Arasında Şamanlar ve Tedavi Yöntemleri”. Turkish Studies, 6 (4), 233-248.
• ÖNCÜL, K. (2012). “Hayrani Baba Ocağı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 63, 411-420.
• ÖNGEL, G. (1997). Denizli Halk Hekimliğinde Ocaklar. Yüksek Lisans Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖRNEK, S.V. (1966). Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Batıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara: DTCF Basımevi.
• ÖRNEK, S.V. (1971). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: DTCF Yayınları.
• ÖZGEN, Z.N. (2007). Adana (Merkez) Halk Hekimliği Araştırması. Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖZKAN, Y. (2010). Aydın Müzesinde Bulunan Etnografik Takılar. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• POTAPOV, L. P. (2012). Altay Şamanizmi. Konya: Kömen Yayınları.
• RONA-TAS, A. ve BERTA, A. (2011), West Old Turkic: Turkic Loanwords in Hungarian, Wiesbaden: Harrassowitz.
• SANTUR, A. (2017). "Anadolu Halk Hekimliğinde Geleneksel Olarak Adlandırılan Bazı Hastalıklarla, Tedavileri Arasında Kurulan Sempatik İlişki”. IX.Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri. (Gelenek Görenek ve İnançlar). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 301-317.
• SEYİRCİ, M. (2000). Batı Akdeniz Bölgesi Yörükleri. İstanbul: DER Yayınevi.
• SÜLEYMAN, E. (2002). “Altay Kültür Dairesinde Yalmavuz Tipi”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 14, 377-385.
• ŞİMŞEK, A. (2013). Manavgat Yöresi Halk İnanışları. Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• ŞİMŞEK, E. (2017). “Türk Kültüründe Alkarısı İnancı ve Bu İnanca Bağlı Olarak Anlatılan Efsaneler”, AKRA Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 5 (12) , 99-115.
• TACEMEN, A. (1995). Türk Fin-Ugor, Moğol-Mançu Toplulukları İnanışları Zemininde Bulgaristan Türkleri İnanışları veya Türk Kimliği. Ankara: Üçbilek Matbaası.
• TEMİZSOYLU, A. (2012). Ankara’da Halk Hekimliği, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• TORMA, Y. ve HİSAMİTDİNOVA, F.G. (2008). “Geleneksel Başkurt Etiyolojisinde Bazı Hastalık Cinleri”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi , (26) , 89-92.
• TUZTAŞ, A.H. (2015). Günümüzde Isparta’da Yaşayan Yörüklerin Siyasi ve Kültür Tarihleri. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• UCA, A. (2003). “Kaybolmuş Folklorik Değerlerimizden Biri: Delikli Taş”. A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 21: 163-167.
• UCA, A. (2007). “Türk Toplumunda Hıdrellez”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 35, 251-284.
• USER, H.Ş. (2012). “Etimoloji Önerileri: Eser, Yelek”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi. 19 (1), 91-102.
• UYSAL, Y. (2008). Gazipaşa'da Folklor ve Halk Edebiyatı Ürünleri. Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi.
• ÜNAL, N. ve UTKUN, A.E. (2018). “Denizli Yöresel Giysilerinin Çağdaşlaştırma ve Model Analizi Çalışmaları (Acıpayam, Buldan, Çivril ve Serinhisar İlçeleri Örneği”. TJSS Dergisi, 2 (3), 126-135.
• YALMAN, A. R. (1977). Cenupta Türkmen Oymakları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• YAŞAR, H. (2008). Balıkesir ve Yöresinde Çocuk Folkloru Ürünleri Üzerine Derlemeler ve İncelemeler. Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YAYLAGÜL, Ö. (2014). “Anadolu’da Yaşayan Halk Hekimliği Uygulamalarının Eski ve Orta Türkçe Tıp Metinlerindeki Temelleri”, Milli Folklor, 26 (103), 48-58.
• YILDIRIM, H.İ. (2015). Alanya ve Gazipaşa (Antalya)’da Halk Tarafından Kullanılan Bazı Doğal Bitkilerin Etnobotanik Özellikleri. Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• YILDIZ ALTIN, K. (2019). “Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya”. Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 19 (1), 159-180.
• YILMAZ, M. (1964). Umman Ninenin Mektupları. Denizli: İnan Matbaası.
• YODER, D. (2009). “Halk Tıbbı ve Modern Tıp”. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. c.3. Çev. Sibel Yoğurtçu; Ayfer Gülüm. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, ss. 391-397.
• YUSUF HAS HACİB (2008). Kutadgu Bilig. (çev. Reşid Rahmeti Arat). İstanbul: Kabalcı Yayınları.