BİLMECELERDE YILAN

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 1 - 12, 23.04.2022

Seda Gedik

https://doi.org/10.55666/folklor.1060100

Öz

İnsanoğlunun muhakeme yeteneğini, düşünme becerisini, sorgulama yeteneğini, yaratıcılığını geliştirmesi ve dilsel gelişimini desteklemesi bakımından oldukça önemli rol oynayan bilmecelerde ait oldukları toplumların kültürel özelliklerine rastlanılmaktadır. Sözlü kültür unsurlarının başında gelen ve eğlendirmenin yanı sıra ait olduğu toplumun hayata bakış açısını, varlıklara yüklediği anlamları vb. içeren bilmeceler bu özellikleri sayesinde kültürel aktarımın sağlanmasında önemli rol oynamaktadır. Bu yönüyle bilmecelerde kullanılan metaforların incelenmesi ait oldukları toplumların değer yargılarına, gelenek göreneklerine, düşünce yapılarına vb. ulaşılmasını sağlamaktadır. Tarih boyunca insanoğlunun hayatında çeşitli şekillerde yer alan ve birçok anlam yüklenen yılan metaforu da bilmecelerde yer alan varlıkların başında gelmektedir. Bilmecelerde yılan; bazen sahip olduğu fiziksel özellikleriyle bazen de yaşadığı yerler, zararlı oluşu, ona yüklenen sinsilik, ölümsüzlük vb. özellikleriyle yer almaktadır. Bazı bilmecelerde çeşitli özellikleri verilerek yılan buldurulmak istenirken bazı bilmecelerde ise yılandan yola çıkılarak başka bir varlık sorulmaktadır. Yılanın bilmecelerde oldukça fazla yer alması yılanın insanoğlunun düşünce yapısında etkili olduğunun göstergesidir. Bilmeceler oluşturulurken özellikle herkesin düşünce yapısında aynı özellikleriyle yer alan varlıklara yer verilmektedir. Hem yaratılış efsanelerinde hem diğer anlatı türlerinde zararlı olması, lanetlenmiş bir varlık olarak nitelendirilmesi, ölümsüzlüğün sırrına ermiş olması vb. özellikleriyle anlatılan yılanın bilmecelerde yer alması onun insanoğlunun düşünce dünyasında ve hayatında aktif rol oynadığını göstermektedir. Evrensel bir metafor olan ve farklı toplumların inanç dünyasında, gelenek göreneklerinde, anlatı türlerinde vb. rol oynayan yılanın bilmecelerde oldukça fazla yer alması toplumun yılana bakış açısını yansıtması bakımından da oldukça önemlidir. Yılanla ilgili bilmeceler incelendiğinde genellikle cevabı yılan olan bilmecelerin sayı bakımından fazla olduğu görülmektedir. Bunda lanetli ve zararlı bir varlık olarak nitelendirilen yılanın adının anılmak istenmemesi ve bu şekilde onun vereceği zararlardan kaçınma isteği rol oynamaktadır. Bilmecelerin soru kısmında ise daha çok yılanın fiziksel özelliklerinden, yaşadığı yerlerden ve ona yüklenen çeşitli özelliklerden yola çıkılarak benzetme sanatı yapılmıştır. Bu çalışmanın amacı; tarihin başlangıcından itibaren insanoğlunun hayatında önemli rol oynayan yılanın sözlü kültür unsurlarından olan bilmecelerde hangi özellikleriyle ve nasıl yer aldığının örneklerle incelenmesidir.

Anahtar Kelimeler

BİLMECE, YILAN, SÖZLÜ KÜLTÜR, DİLSEL GELİŞİM, KÜLTÜREL AKTARIM

Kaynakça

• Referans1 ARTUN, E. (2008). Halk Kültürü Araştırmaları. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Referans2 ARTUN, E. (2004). Türk Halk Edebiyatına Giriş. İstanbul: Kitabevi.
• Referans3 ASLAN, E.(2011). Türk Halk Edebiyatı. Ankara: Maya Akademi Yayınları.
• Referans4 BALTA, E. E. (2013). “Bilmecelerin Dil-Düşünme Bağlamında Eğitimdeki Yeri Ve Önemi”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter, p. 891-899. ANKARA-TURKEY
• Referans5 BAŞGÖZ, İ. ve ANDREAS T.(1999). Türk Halkının Bilmeceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Referans6 BEKKİ, S. (2013). “Bilmeceler, Tabu ve Gizli Diller Üzerine”. Muzaffer Akkuş Armağanı. (Haz. Akkuş, Mücahit ve Dinçer, Fatih). Konya: Kömen Yayınları.ss. 337-347.
• Referans7 BORATAV, P.N.(1992). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Referans8 ÇELEBİOĞLU, A. ve ÖKSÜZ, Y. Z. (1995). Türk Bilmeceler Hazînesi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Referans9 EKİNEKER, O. (1996). Türklerde Hayvan Kültü ve Bilmecelere Yansıması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.
• Referans10 ELÇİN, Ş.ve diğerleri (Yay. Haz.) (2007). Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi Cilt: 8. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Referans11 ELÇİN, Ş. (1997). Halk Edebiyatı Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Referans12 ELÇİN, Ş. (1993). Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Referans13 ELÇİN, Ş. (1970).Türk Bilmeceleri. Millî Eğitim Basımevi, İstanbul .
• Referans14 ERGUN, M.ve AÇA M. (2004). Tıva Kahramanlık Destanları 1. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Referans15 GÖÇER, A. (2010). “Türkçe Öğretiminde Çok Uyaranlı Bir Öğrenme Ortamı Oluşturmak İçin Seçkin Edebî Ürünlerden Yararlanma”. Türklük Bilimi Araştırmaları. Türkçe Öğretimi Özel Sayısı. S:27.ss. 341-369.
• Referans16 KARADAVUT, Z. (2006). “Kırgız Bilmeceleri”. Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na Armağan, (Haz.: Ali Berat Alptekin), Konya: Kömen-SOTA Yayınları, 481-514.
• Referans17 KARADAĞ, H. (1986). Elazığ’dan Derlenen Bilmeceler. Türk Folklorundan Derlemeler. Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları. 72: 141-152.
• Referans18 KILIÇARSLAN, R. (2015).Çocuk Edebi̇yatinda Bi̇lmeceni̇n Yeri̇ ve Bi̇r Bi̇lmece Derleme Çalışması .International Journal of Language Academy. p. 129-140.
• Referans19 KOÇER, T. (1977). “Malatya Bilmeceleri”. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt: 17 Yıl:28 Sayı: 333. ss.7950.
• Referans20 KÖKTÜRK, M. (1978). “Yozgat Bilmeceleri-1”. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt: 18 Yıl:30 Sayı: 353. ss.8513-8516.
• Referans21 KÖKTÜRK, M. (1979). “Yozgat Bilmeceleri- 2”. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. Cilt: 18 Yıl:30 Sayı: 352. ss. 8550-8553.
• Referans22 KURNAZ, C. (1997). Türküden Gazele / Halk ve Divan Şiirinin Müşterekleri Üzerine Bir Deneme. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Referans23 ÖNAL, M. N. (1997). “Dobruca Türklerinin Bilmeceleri”. Folklor – Edebiyat Dergisi.Sayı: 10. ss. 83-107.
• Referans24 PÜRLÜ, K. (2002). Sivas’ta İlbeyli Türkmenleri. Sivas: Sivas Belediyesi Kültür Yayınları.
• Referans25 PÜRLÜ, K. (1986). Sivas Karalar Köyü Tekerlemeleri Bilmeceleri, Manileri ve Duaları. Türk Folklorundan Derlemeler. Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları. 72: 247-278.
• Referans26 TÜRKYILMAZ, D. (2009). “Ortak Sır Kalıplarımız: Türk Dünyası Bilmeceleri Üzerine”. Millî Folklor. S:21 C:81.ss.40-53.
• Referans27 YARDIMCI, M. (2002). Başlangıcından Günümüze Türk Halk Şiiri. Ankara: Ürün Yayınları.
• Referans28 YÖNDEMLİ, F. (2006). Hayat Ağacı-Ejder-Yılan. İstanbul: NKM (Nüve Kültür Merkezi) Yayınları:33.