ŞAMBAYADI KÖYÜNDE DERLENEN OYUN TEKERLEMELERİ VE ÇOCUK OYUNLARININ İŞLEVLERİ

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 114 - 140, 23.04.2022

Fazıl Özdamar

https://doi.org/10.55666/folklor.1090111

Öz

Adana’nın Çukurova ilçesine bağlı olan Şambayadı köyü, Şambayadı Türkmenleri tarafından kurulan ve şehir merkezine 15 km uzaklıktaki bir yerleşim birimidir. Şam’dan Anadolu’ya gelen Bayat Türkmenleri tarafından kurulduğu için bu adla anılan köyde, mensubu da olduğumuz Türkmenler arasında çoğunluğu 2000-2005 yılları arasında olmak üzere tarafımızca birçok derleme çalışması yapılmıştır. Bunlardan biri de Temmuz 2004’te “katılımcı gözlem” ve “gözlem” yöntemleri kullanılarak yapılan ve birçok tekerleme ile çocuk oyununun kaydedildiği derlemedir. Bu incelemede söz konusu derlemenin verileri kullanılmış ve bunların arasından seçilen 9 tekerleme ve 21 çocuk oyununun işlevleri incelenmiştir. Öncelikle oyun, çocuk oyunu, oyun tekerlemeleri ve sayışmaca hakkında genel bilginin verildiği incelemede; oyunların işlevsel açıdan nasıl sınıflandırıldığı ele alınmış; son olarak da bu tekerleme ve oyunların işlevlerinin neler olduğu hakkında bilgi verilmiştir.
“Beş Taş, Bilye, Birdir Bir, Çelik Çomak, Evcilik, Gazoz Kapağı, Hımbıl, İp Atlama, Kovalamaca, Kibrit, Kutu Kutu Pense, Ponpon, Saklambaç, Seksek, Tavşan Kaç/Tazı Tut, Tek Elma, Yağlı Koyun, Yakar Top ve Yedi Taş” adlı oyunları “çocuk gelişimi ve eğitimi” ve “halk bilimi” açısından değerlendirilerek belirlenen sınıflandırmalar ile işlevlerinin incelendiği bu makalede; ilk olarak bu oyunların “fiziksel gelişim”, “psiko-motor gelişim”, “dil gelişimi”, “duyusal algılama ve zihinsel gelişim”, “sosyal gelişim” ve “duygusal gelişim” alanlarındaki işlevleri sorgulanmış ve incelemeye dâhil edilen oyunların bazen tamamının bazen de bir kısmının bu gelişimleri belli oranlarda etkilediği tespit edilmiştir. Aynı zamanda tekerleme ve çocuk oyunu birer halk bilimi ürünü olduğundan bu ürünler, halk bilimi disiplini temelinde işlevsel açıdan sorgulanarak “hoşça vakit geçirme, eğlenme, eğlendirme”, “değerlere, toplumsal kurumlara ve törenlere destek verme”, “eğitim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması” ve “toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulma” adıyla dört başlıkta ele alınmış ve bu ürünlerin işlevleri kültür bilimi bağlamında incelenmiştir. Neticede hem “çocuk gelişimi ve eğitimi” hem de “halk bilimi” açısından değerlendirildiğinde; çocuk oyunlarının ve onun icrasında kullanılan tekerlemelerin çocuk gelişimiyle birlikte eğitim ve kültürün aktarımında önemli rol oynadığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Adana, Şambayadı, çocuk oyunları, tekerlemeler, işlev

Kaynakça

• AKSOY, H. (2014). “Çocuk Oyunlarının İşlevleri: Sarıkeçili Yörük Çocuk Oyunları”. Millî Folklor, S. 126, 265-276.
• AND, M. (1979). “Çocuk Oyunlarının Kültürümüzde Yeri ve Önemi.” Ulusal Kültür, S. 4, 42-66.
• AND, M. (2007). Oyun ve Bügü: Türk Kültüründe Oyun Kavramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• BORATAV, P. N. (1984). Türk Halk Bilimi II 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• ÇOBANOĞLU, Özkul (2005). Halk Bilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• DUYMAZ, A. (2002). İrfanı Arzulayan Sözler Tekerlemeler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• EKİCİ, Metin (2004). Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• GİRMEN, P. (2012). “Eskişehir Folklorunda Çocuk Oyunları ve Bu Oyunların Yaşam Becerisi Kazandırmadaki Rolü”. Millî Folklor, S. 95, 263-773.
• GÜNEŞ, F. (2010). “Ninnilerin Çocukların Dil ve Zihinsel Gelişimine Etkisi”. Zeitschrift für die Welt der Türken, C. 2, S. 3, 27-38.
• GÜNEŞ, S. (1999). Türk Dili Bilgisi. 4. Baskı, İzmir: DEÜ Matbaası.
• HUİZİNGA, J. (2006). Homo Ludens, Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme. (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• KARACAN, E. (2000). “Çocuklarda Kekemelik ve Diğer İletişim Bozuklukları”. Psikiyatri Dünyası, 4/1, 18-21.
• KATI, Y. (2020). “Malatya Geleneksel Çocuk Oyunları ve Çocuk Gelişiminde Oyunun Rolü”. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, C. 8, S. 22, 309-338.
• ONUR, B. ve GÜNEY, N. (2002). Türkiye’de Çocuk Oyunları: Derlemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• ÖNAL, M. N. (2002). “Oyun Tekerlemelerinin Yapısı ve Türkçe’nin Eğitim ve Öğretimdeki Yeri”. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 9, 133-149.
• ÖZDAMAR, F. (2021). “Adana İli, Şambayadı Köyü’nde Doğumla İlgili İnanç ve Uygulamalar Üzerine Bir İnceleme”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 5, 207-223.
• ÖZDEMİR, N. (1997). Türk Çocuk Oyunları. C. 1. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÖZDEN GÜRBÜZ, D. (2016). “Geleneksel Çocuk Oyunları ve Eğitimsel İşlevleri: Emirdağ Örneği”. Turkish Studies, 11/14, 529-564.
• ÖZHAN, M. (1997). Türkiye’de Çocuk Oyunları Kültürü. Ankara: Feryal Matbaası.
• ÖZHAN, M. (2005). Çocuk Oyun ve Oyuncak Terimleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
• SALLABAŞ, M. E. (2020). “Halk Biliminin İşlevleri Bağlamında Geleneksel Çocuk Oyunları: RTÜK Çocuk Oyunları”. Millî Folklor, S. 126, 99-109.
• SARPKAYA, S. (2021). “İran Türklerinin Çocuk Folklorunda Sicilleme”, 8. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu Bildiriler. (Ed.: B. V. Yıldız ve T. Şimşek), 257-293, İstanbul: Akademi Ajans Matbaa.
• SENEMOĞLU, N. (2012); Gelişim Öğrenme ve Öğretim (Kuramdan Uygulamaya). 22. Baskı, Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• URGAN, S. (2009). “Dil Gelişim Aracı Olarak Tekerlemeler”. PÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 2/1, 217-225.
• AYDIN, M. (1984). Bayat-Bayat Boyu ve Oğuzların Tarihi. Ankara: Hatiboğlu Yayınları.
• REFİK, A. (1989). Anadolu’da Türk Aşiretleri (996-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• SÜMER, F. (1952). “Bayatlar”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 4/4, 373-398.
• SÜMER, F. (1999). Oğuzlar (Türkmenler), (Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları). 5. Baskı, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• YALMAN (YALGIN), A. R. (2000). Cenup’ta Türkmen Oymakları. 2. Cilt, 3. Baskı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• PENÇE, S. (2000). “Serebral Lateralizasyon”. Van Tıp Dergisi, 7/3, 120-125.
• URL 1: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim: 08.03.2022).
• KK-1: Hatice Türkmen, Şambayadı/Adana 1977, İlkokul Mezunu, Ev Hanımı. (Görüşme: 10-15.07.2004)
• KK-2: İbrahim Özdamar, Şambayadı/Adana 1992, İlkokul Mezunu, Çiftçi. (Görüşme: 10-15.07.2004)
• KK-3: Fadime Sungur, Şambayadı/Adana 1982, İlkokul Mezunu, Ev Hanımı. (Görüşme: 10/15.07.2004)
• KK-4: Aytaç Özdamar, Şambayadı/Adana 1987, İlkokul Mezunu, Çiftçi. (Görüşme: 10-15.07.2004)
• KK-5: Ernail İşbilir, Şambayadı/Adana 1991, İlkokul Mezunu, Uzman Çavuş. (Görüşme: 12.07.2004)
• KK-6: Gülperi Özdamar, Şambayadı/Adana 1989, İlkokul Mezunu, Ev Hanımı. (Görüşme: 12-15.07.2004)
• KK-7: Tutkun Canbolat, Şambayadı/Adana 1975, İlkokul Mezunu, Çoban. (Görüşme: 12.07.2004)
• KK-8: İlyas İşbilir, Şambayadı/Adana 1986, Üniversite Mezunu, Güvenlik Görevlisi. (Görüşme: 10-12.07.2004)
• KK-9: Nükhet Ardıç, Şambayadı/Adana 1987, İlkokul Mezunu, Ev Hanımı. (Görüşme: 12-15.07.2004)
• KK-10: Nahit Özdamar, Şambayadı/Adana 1983, Üniversite Mezunu, İşçi. (Görüşme: 12.07.2004)
• KK-11: Ramazan Türkmen, Şambayadı/Adana 1986, Lise Mezunu, Manav. (Görüşme: 12-15.07.2004)
• KK-12: Ömüral Özdamar, Şambayadı/Adana 1979, İlkokul Mezunu, Kaportacı. (Görüşme: 10-15.07.2004)