NİKOLAY GOGOL’UN VİY VE MEHMET BERK YALTIRIK’IN CAZI NENE ÖYKÜLERİNDE CADI FİGÜRÜNÜN ANNE ARKETİPİ ÜZERİNDEN KARŞILAŞTIRILMASI

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 3, 762 - 777, 29.12.2022

Özlem Özen , Damla Ötenkuş

https://doi.org/10.55666/folklor.1150406

Öz

Edebiyat eserlerinde folklorik elementlerin kullanımı oldukça yaygın bir durumdur zira yazarı içinde büyüdüğü toplumdan ayrı düşünmek imkânsızdır. Anlatılan halk hikâyeleri, memoratlar, gelenekler, ritüeller… Hepsi folklorun geniş şemsiyesinin altında bizleri karşılamakta, ister istemez düşüncelerimize, inanışlarımıza ve en önemlisi yaratılarımıza ilham olmaktadır. Yazarların bilinçli olarak folklorik öğeleri kullanması şaşılacak bir şey değildir ancak kullanılan bu öğelerin bilinçdışı anlamları da olabileceği gözden kaçmamalıdır. Bilinçdışından gelen bu etkiler yaratılan sanat eserlerine yansıyarak insanın kendini tanımasına ve dünyadaki yerini belirlemesine olanak sağlamaktadır. Bizim çalışmamızda da Nikolay Gogol’un Viy ve Mehmet Berk Yaltırık’ın Cazı Nene öykülerindeki cadı figürü Carl Gustav Jung’un anne arketipi üzerinden incelenmiştir. Çalışmada, Gilbert Durand’ın arketipoloji yönteminden de faydalanılmıştır; bununla anne arketipine ve cadı figürüne bütüncül bir bakış açısı sağlanması amaçlanmıştır. Bunun için öncelikle Türk ve Slav kültüründeki cadı inanışları incelenirken bu inanışın söz konusu öykülere ne ölçüde ve nasıl yansıdığı belirginleştirilmeye çalışılmıştır. Bu noktada ise cadının daha çok vampir ve hortlak özelliklerinin öykülerde öne çıktığı fark edildiğinden inceleme cadının bu özellikleri göz önüne alarak yapılmıştır. Akabinde, her iki öykü de Jung’un anne arketipi çerçevesinde ele alınarak cadı figürü çözümlenmiştir. Çözümleme sonucunda özellikle ölümcül anne arketipine uygun düşen cadının Durand’ın arketipoloji denilen sınıflandırma yönteminde Aydınlık Düzen kategorisine denk düştüğü görülmüştür. Bu düzende Cadı imgesi karanlık ve hayvanlık arketipleriyle ilişkilendirilmiştir. Bu arketipler etrafında kümelenen diğer simgeler de cadının bir korku ve ölüm simgesi haline geldiğini göstermiştir. Hem Jung’un görüşüne hem de Durand’ın sistemine göre cadı ölüm ile eş anlamlıdır. Bunun en iyi kanıtı işlediğimiz öykü kişilerinin hem fiziksel hem de ruhsal ölümlerinin onların hayatlarını adeta emen cadı figüründen gelmiş olmasıdır. Cadının çocukların kanını içerek ciğerlerini yemesi çocuklarının içindeki yaşamı çekip alan, travmatik anılar bırakan ölümcül anne arketipinin sembolik bir anlatımından başka bir şey değildir. Cadıya karşı mücadele eden insan, aslında zamanın akışına ve ölüme karşı koymaya çalışmaktadır. Böylelikle cadının insan imgelemine gömülü olan zamanın akışı ve ölüm korkusu sonucunda yaratılan bir imge olduğu ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arketip, Anne arketipi, Cadı, Nikolay Gogol, Mehmet Berk Yaltırık

Kaynakça

• Afanasyev, A.N. (1976). “Poetic Views Of The Slavs Regarding Nature”, (Çev.: Jan Perkowsky). Vampires of the Slavs, (223-248.ss). Slavica Publishers, Massachusetts.
• Aktulum, K. (2021). İmgelem Çözümlemesine Giriş, Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Aktulum, K. (2022). Folklor Söylemi, Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Aycibin, Z. (2008). Osmanlı Devleti’nde Cadılar Üzerine Bir Değerlendirme. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 24(24), 55-70.
• Ayyıldız, B. “Mehmet Berk Yaltırık ile söyleşi”, gzt, (11. 06.2020), https://www.gzt.com/post-oyku/mehmet-berk-yaltirik-ile-soylesi-3510918, erişim tarihi: 21.06.2021.
• Bayat, F. (2018). Türk Mitolojik Sistemi-2, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Boratav, P.N. (2016). Türk Mitolojisi Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Connolly, J. W. (2002). The Quest for Self-Discovery in Gogol’s " Vii ". The Slavic and East European Journal, Summer, 46(2), 253–267.
• Dundes, A. (1965). The Study of Folklore in Literature and Culture: Identification and Interpretation, The Journal of American Folklore, 78(208), 136-142.
• Durand, G. (1999). The Anthropological Structures of the Imaginary, (Çev.: Margaret Sankey ve Judith Hatten). Brisbane: Boombana Publications.
• Eliade, M. (2018). İmgeler ve Simgeler. (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay). Ankara: Doğu Batı Yayınları. Gogol, N. V. (2020). Viy. (Çev.: Tuğba Bolat). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Gökşen, C. (1999). Giresun Efsaneleri. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon.
• Grabowicz, G.G. (1981). Three Perspectives on the Cossack Past: Gogol', Ševčenko, Kuliš, Harvard Ukrainian Studies, 5(2), 171-194.
• Helfrich-Förster, C., Monecke, S., Spiousas, I., Hovestadt, T., Mitesser, O., Wehr, T.A. (2021). Women Temporarily Synchronize Their Menstrual Cycles with the Luminance and Gravimetric Cycles of the Moon, Science Advances, 7(5), 1-13.
• Jung, C.G. (2016). Analitik Psikoloji Sözlüğü. (Çev.: Nur Nirven). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Jung, C. G. (2020). Dört Arketip. (Çev.: Zehra Aksu Yılmazer). İstanbul: Metis Yayınları.
• Küçük, A. (2011). Doğu Karadeniz Yöresi Doğum Sonrası İnanış ve Uygulamalarında Cadı / Obur. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, (12), 123-136.
• Laferriere, D.R. (1978). The Identity of Gogol’s Vij. Harvard Ukrainian Studies, 2(2), 211-234.
• Malik, M. (1990). Vertep and the Sacred / Profane Dichotomy in Gogol’s Dikan’ ka Stories. The Slavic and East European Journal,34(3), 332–347.
• Neumann, E. (2015). The Great Mother: An Analysis of the Archetype, (Çev.: Ralph Manheim). New Jersey: Princeton University Press.
• Oinas, F.J. (1978). Heretics as Vampires and Demons in Russia. The Slavic and East European Journal, 22(4), 433-441.
• Özakın, D. (2019). Abject (İğrenç) Beden Olarak Rusalka: Slav Denizkızlarının Edebi ve Sanatsal Temsilleri. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 12(25), 31-49.
• Polat, İ. (2020). Türk Masal ve Efsanelerinde Olağanüstü Güçler ve Varlıklar-Türkiye Sahasının Demonoloji ve Diabolojisi. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Sieff, D. F. ve Woodman, M. (2009). Confronting Death Mother: An Interview with Marion Woodman. A Journal of Archetype And Culture, 177–199.
• Samuels, A., Shorter, B ve Plaut, F. (1986). A Critical Dictionary of Jungian Analysis, New York: Routledge.
• Sarpkaya, S. (2018). “Köyün Delisi’nin Kaleminden Türk Halk Bilgisi Ürünlerinde Vampirler”, Türk Kültüründe Vampirler, Oburlar, Yalmavuzlar ve Diğerleri, (17-71.ss). Seçkin Sarpkaya ve Mehmet Berk Yaltırık, Ankara: Karakum Yayınevi.
• Swensen, A. (1993). Vampirism in Gogol's Short Fiction. The Slavic and East European Journal, 37(4), 490-509.
• Vachhani, S.J. (2009). “Vagina Dentata and the Demonological Body: Explorations of the Feminine Demon in Organisation”, A. Pullen ve C. Rhodes (Ed.), Advances in Organization Studies- Bits of Organisation, Copenhagen Business School Press.
• Walker, S.F. (2013). Jung and The Jungians On Myth: An Introduction, New York: Routledge.
• Xiberras, M. (2002). Pratique de l’imaginaire: Lecture de Gilbert Durand. Quebec: Les Presses de l’Université Laval.
• Yaltırık, M.B. (2013). Türk Kültüründe Hortlak-Cadı İnanışları. Tarih Okulu Dergisi, 6(16), 187-232.
• Yaltırık, M. B. (2017). Cazı Nene, Yılgayak: Anadolu Korku Öyküleri III (90-131.ss). Ankara: Bilgi Yayınevi.