KADINLARIN KUTSAL GÜCÜNÜN RİTÜELLERDEKİ TEMSİLÎ ROLÜ: HAREZM ÖRNEKLEMİNDE YENGELİK

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 3, 1169 - 1181, 27.12.2024

Esra Çam

https://doi.org/10.55666/folklor.1488419

Öz

İnsan yaşamının doğum, evlilik, ölüm gibi önemli geçiş evreleri vardır. Bu evreleri kutsamak, ritsel eşikleri kolaylıkla geçebilmek gibi amaçlarla çeşitli ritüeller düzenlenmektedir. Ritüellerde rol alan, yöneten kişiler genellikle inanç yapısına, kültüre ve topluma göre belirlenir. Cinsiyet, toplumsal statü, eğitim ve yetkinlikleri gibi özellikler belirleyici faktörler arasındadır. Geçiş ritüellerinden biri olan evlilik ritüellerinde; kutsal uzman/ritüel uzmanı, akrabalar, sağdıçlar ve yardımcı kişiler çeşitli ritsel edimleri icra etmektedir. Bu çalışmada, evlilik ritüellerinin baş rolünde olan gelin ve damadın yardımcısı yengenin ritüellerdeki rolü, icraları ve bu çerçevede yenge tipi incelenecektir. Makalede: “Yenge olmak ataerkil düzenin kadına verdiği rol müdür yoksa ‘lütuf’ mudur?”, “Yengenin sembolik ve gerçekçi rolleri nelerdir?” sorularına cevap aranmaya çalışılmıştır. Çalışmada örneklem olarak Özbekistan’ın Harezm bölgesi alınmıştır. Harezm bölgesinde icra edilen evlilik ritüellerinde yengenin rolü ve konumu alan araştırması yöntemi ile tespit edilmiştir. Elde edilen nitel veriler ve literatürde bu bağlamda kaleme alınmış daha önceki çalışmalardaki verilerden hareketle yengelik temsilî rolü analiz edilmiştir. Harezm’in Türklerin eski yerleşim yerlerinden biri olması, bölgedeki gelenek, görenekler, inanışlar, icracılar hakkında güncel bilgileri ortaya koyabilmek adına alanda 2021-2022 tarihleri arasında derleme çalışmaları yapmış olmam ve çalışma sahası olarak bakir bir alan kabul edilebilecek bir yer olması sebebiyle örneklem olarak bu saha tercih edilmiştir. Bu unsurlar aynı zamanda makalede kullanılan verilerin özgün ve güncel yanını vurgulamaktadır. Ritüeller ve ritüel icracıları ritüellerin icra edildiği toplumların dinî inanç ya da seküler yapıları, kültürleriyle beslenip şekillenmektedir. Makalede bu noktadan hareketle; dinî inanç ve sosyokültürel yapının kadınların ritüellerdeki rollerine olan etkisine dikkat çekildikten sonra “Yenge kimdir?” sorusu etrafında tespit ve değerlendirilmeler yapılmıştır. Kadının medeni durumunun, toplumsal değerlerin, toplumsal cinsiyetin ritüellerdeki yengelik temsili rolü üzerinden kadın rollerini nasıl etkilediğine dikkat çekerek yenge kavramı incelenmiştir. Daha sonra yengenin ritüellerdeki icraları üzerine odaklanılmıştır. Harezm bölgesi ritüellerinde yengenin geleneksel ve güncel icraları bağlamında rolleri sembolik ve gerçek anlamları göz ününde tutularak değerlendirilme yapılmıştır. Makalede, yengeninin ritüelistik edimlerini somutlaştırmak amacıyla Harezm bölgesi evlilik ritüellerinde tarafımca çekilen fotoğraflara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

yenge, ritüel, kadın, cinsiyet, Harezm bölgesi

Kaynakça

• BALAMAN, A. R. (2002). Evlilik Akrabalık Türleri Sosyal Antropolojik Yaklaşımla. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• BARBARASOĞLU, F.(2017). Akraba İlişkilerinin En Ayrımcı Kelimesi: “Yenge”. Yengeler Cumhuriyeti. (Der. Mustafa Çiftçi, Tanıl Bora). İstanbul: İletişim.
• BAYAT, F. (2020). Türk Kültüründe Kadın Şaman. İstanbul: Ötüken.
• BAYRAK İŞCANOĞLU İ. (2022). “Kırgız Halk Kültüründe Saç ve Saçla İlgili Uygulamalar, İnanışlar”. Kültür Araştırmaları Dergisi, S.15, 288-299.
• BERGER, T. (2011). Gender Differences and the Making of Liturgical History: Lifting a Veil on Liturgy’s Past. Farnham: Ashgate.
• BERKTAY, F. (1996). Tektanrılı Dinler Karşısında Kadın. İstanbul: Metis.
• CAMPBELL, J. (2010). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. İstanbul: Kabalcı.
• ÇAM, E. (2023). Özbekistan Harezm Bölgesi Ritüellerinin Kadın İcracıları: Halfeler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇAKIR, E. (2022). “Gelin Kuşağı:Bekâret Kuşağı mı Bereket Kuşağı Mı?”. Millî Folklor, S.134,145-158.
• DELANEY, C. (2014). Tohum ve Toprak. (Çev. Selda Somoncuoğlu- Aksu Bora). İstanbul: İletişim.
• EMEÇ YÜCESOY, G. (2023). İstanköy-Yunanistan Türklerinin Geçiş Ritüelleri. Çanakkale: Paridigma.
• ERSOY, R. (2007). “Kadın Kamlar’dan Göçerevli Türkmenler’de “Ebelik” Kurumu’na Dönüşüm”. Türkbilig, S.13, 60-71.
• GÖKALP, Z.(2008). Türk Uygarlık Tarihi. İstanbul: İnkilab. GÜZEL, M. (2018). “Konya İlinde “Yenge Olma” Ritüeli”. 9. Milletlerarası Türk Halk Kongresi Gelenek Görenek ve İnançlar, 175-182, Ankara T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• HAYES, H. R. (1964). The Dangerous Sex: the Myth of Feminine Evil. GPPS: New York.
• HOLY, L. (2016). Antropolojinin Akrabalık Yaklaşımları. (Çev. Çağlar Enneli). Ankara: Herretik.
• LVOVA, E.L. it.d.(1988). TraditsionnoMirovozzrenie Tyurkov Yuzhnoy Sibiri: Prostranstvo i Vremya. Veshchnyy mir: Novosibirsk.
• KASAPOĞLU, M.A. (1994). “Aile ve Kadın Araştırmaları İçin Yedi Temel Rol ve Statü”. Ankara Üniversitesi D.T.C.F. Araştırmaları Dergisi, S.15, 217-233.
• KHAZANOV, A. M. (2015). Göçebe ve Dış Dünya, (Çev. Ömer Suveren). İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• KOŞAY, H.Z. (1944). Türkiye Türk Düğünleri Üzerine Mukayeseli Malzeme. Ankara: Maarif Matbaası.
• KOTTAK, C.P. (2002). Antropoloji İnsan Çeşitliliğine Bir Bakış. Ankara: Ütopya.
• MONGER, G. (2011). Discovering the Folklore and Traditions of Marriage. Oxford; Long Island City, NY: Shire Publications.
• MUSAKULOV, A. (2007). Marosimlarda Yanganing O’rni Hakida. O’zbek Marosim Folklorini O’rganişning Yangiça Tamoyillari.
• Nevoiy: Respublika Ilmiy- Nazariy Konferenişiya Materlallari. Türkçe Sözlük. (2011). Yenge. Ankara: TTK.
• İnternet Kaynakları
• URL-1: https://dictionary.cambridge.org/dictionary/learner-english/bridesmaid. (Erişim: 19.02.2024).
• Kaynak Kişiler
• KK-1: G.J. 1959, bekâr, Hazarasp, orta mektep.(Görüşme: 25.10.2021).
• KK-2: S.Y. 1959, bekâr, Honka, üniversite. (Görüşme:02.12.2021).
• KK-3: E.A.U. 1961, bekâr, Ürgenç, orta mektep. (Görüşme:16. 11. 2021).
• KK-4: F. N. 1973, evli, Şavat, üniversite. (Görüşme: 23.01. 2022).
• KK-5: A.H.1956, evli, Bagat, orta mektep. (Görüşme: 22.02.2022).
• KK-6: Z.K. 1963, evli, Ürgenç, üniversite. (Görüşme: 06.10.2021)
• KK-7: S.İ.1942, bekâr, Ürgenç, orta mektep. (Görüşme: 30.10.2021).
• KK-8: Ç. A.1978, evli, Bagat, orta mektep. (Görüşme: 23.02.2022).
• KK-9: M. J. 1970, bekâr, Hive, üniversite. (Görüşme: 12.01.2022).
• KK-10: G. İ.,1966, evli, Hazaraps, orta mektep. (Görüşme: 27.12.2021).