TEKRARI BOZULAN DENEYİM VE AKIŞI KESİLEN GÜNDELİK YAŞAM: KÖY ODA OYUNLARINDA GROTESK UNSURLAR

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 3, 1129 - 1139, 27.12.2024

Ezgi Metin Basat

https://doi.org/10.55666/folklor.1549557

Öz

Grotesk yabancılaşma, uyumsuzluk, karnaval, hatta kimi bakımlardan tekinsizlik kavramlarıyla ilintili olarak sanatın farklı alanlarında karşımıza çıkmaktadır Bu makalede groteskin kavramsal, içeriksel ve biçemsel karşılığı, Kastamonu’nun Gülef ve Musallar köylerinde 2017-2018 yılında yürütülen alan çalışmasından elde edilen örnekler üzerinden incelenmiştir. Kadınların ve erkeklerin farklı zamanlarda ve farklı mekanlarda oynadığı oyunlara ait oyun metinleri, Köy Oda Oyunları ve Folklorun Tiyatralliği isimli çalışmadan alınmıştır. Sözü edilen bu oyunlar, köydeki insanların eğlence amacıyla oynadıkları ve sıradan zamanların yanı sıra düğün ve kına gibi geçiş ritüellerine denk gelen özel günlerde de oynadıkları bir köy tiyatrosu biçimidir. Oyunlardaki temel amacın eğlenmek olduğu görülse de oyun içeriklerinin farklı folklorik işlevleri vardır. Ayrıca bu oyunları kadınlar ve erkekler ayrı bağlamlarda oynadıkları için içerikleri farklıdır. Toplumsal cinsiyet rolleri, kadınların ve erkeklerin gündelik yaşamlarındaki uğraşları, geleneksel meslekler, topluluk olarak üstlenilmiş sorumluluklar gibi konular oyunlarda yer alır. Böylece oyunlar üzerinden yalnızca topluluğun eğlence biçimi değil gündelik yaşam alanları ve gündemi de takip edilebilir. Söz konusu içerik ve işlevi sorgulanırken çiftdeğerli grotesk biçemin verilerinden yararlanılabilir. Grotesk, karnavelesk bir gülüş etkisi yaratarak gerçekte köyün sakini olan oyuncu ve seyircilerin, “kendi” hallerine gülmelerini sağlar. Kişilerin düzen, kurallar ve hiyerarşi içinde sürdürülen ve kanıksanmış yaşamlarının deforme edilerek komik bir alana dönüştürülmesiyle, groteskin ön yüzü (komik) karşılığını bulur. Arka yüzde korku unsuru devreye girer: Grotesk bir tutumla gündelik yaşam kesintiye uğratılarak, özellikle yerleşik formlar bozularak kişiler kendilerine ve tanıdık bedenlere yabancılaştırılırlar. Böylece alışılmışın dışında bir farkındalık yaratılır. Grotesk imgeler yaratılarak norm dışı bir belleksel aktarım işlemine başvurulur. Hatırlanması gereken toplumsal kurallar ve farklı nesillere aktarılması gereken bilgiler didaktik bir tarz yerine komik ve ironik bir üslupla aktarılmaya çalışılır. Oyuncu ve seyirci arasındaki oyunsal bir bağ kurularak gündelik yaşamın düzeni hem komik hem de trajik bir alanda belirginleşir. Oyunların kurgulanışı, oyun yeri, seyirci ve oyuncu bedenlerinin oyun anındaki değişimi belirli kabuller içindeki fiziksel şiddet biçimiyle grotesk ve tekinsiz kavramları buluşur. Yakın bir tarihte yürütülen ve günümüzde neredeyse artık oynanmayan, fakat süreçleri çok gerilere dayanan bu oyunlarda, dekor ve kostüm tercihinde olabildiğince eldeki imkanların kullandığı görülür . Böylece dekor ve kostümde de grotesk etkiler görülür. Bunun yerine oyunda insan bedeninin merkezde oluşu, nesne ve hayvan taklitlerinin insanlar tarafından yapılışı, abartı unsurlara yer verilmesi, zaman zaman argo kullanılması grotesk bir üslubun yansımaları olarak değerlendirilebilir. Gerçekten de groteskin ifade biçimi olarak insanın merkezine aldığı tüm şeyleri alt üst edebilme, onları alaya alma, biçimleriyle oynama, etkileme biçimlerini çeşitlendirme, böylelikle seyirciyi kendine çekme gücü oyunları bir tür ve biçem etkisi olarak groteskle yakınlaştırmaya olanak sağlar. Bir anda bilindik olanın hem tanıdık oluşu hem de yabancılanışı kişilerin kendi yaşam alanlarına yönelik algılarını dönüştürebilmelerine yol açar. Buradan hareketle geleneksel tiyatronun temel ifade araçlarından biri olan, gülme ile sonuçlanan grotesk üslubun, kişinin dünyayı alımlamasında çarptığı temel ürkütücü alan (yaşam-ölüm birlikteliği) ile baş etme yöntemi olduğu düşünülebilir. Böylece, groteskin, formları bozuşu, psikolojik bir gerilim alanı oluşturması ve bunu dokunulmazlığı olan bir oyun yeri üzerinden sağlaması, oyunları zamandışı bir türe ve üsluba yöneltir. Makalenin örneklerini oluşturan bu oyunlarda görülen grotesk, tam olarak yaşamın çiftdeğerliliğini algılama, ölüm ve yaşamın aynı andalığıyla baş edebilme, bu aradalığa kültürel pratikler sığdırabilme yöntemi olarak değerlendirilebilir. Tarihi oldukça eskilere dayanan bu oyunlar özelinde; groteskin, gündelik yaşamın baskısıyla baş edebilme, değiştiremeyeceği temel yazgısını kabullenme yöntemi olduğu söylenebilir. Tam da bu nedenle groteskin, yaşam ve ölüm arasındaki her şeyin aynı anda gerçekleştiğini anımsatan, zamanın eskitemeyeceği bir sanatsal ifade biçimi olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

köy oda oyunları,, grotesk, geleneksel Türk tiyatrosu, tekinsizlik

Kaynakça

• AKTULUM, K. (2020). “Sanatsal Bir Biçim Olarak Grotesk Nedir?”. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Uluslararası Filoloji ve Çeviribilim Dergisi, C.2/1, S.1-35.
• BAHTİN, M. (2001). Karnavaldan Romana. (Çev.: Cem Soydemir), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• CHAO, S. L. (2010). Rethinking the Concept of the Grotesque Crashaw, Baudelaire, Magritte. Oxford: Modern Humanities Research Association and Maney Publishing.
• EDWARDS, J. D. and GROUDLAND, R. (2013). Grotesque. New York: Routlage.
• FREUD, S. (2019). Tekinsizlik Üzerine. (Çev.: Hakan Şahin), İstanbul: Laputa Yayınları.
• JENTSCH, E. (2019). Tekinsizliğin Psikolojisi Üzerine. (Çev.: Hakan Şahin), İstanbul: Laputa Yayınları.
• KAYSER, W. (1963). The Grotesgue in Art and Literature. (Çev.: Ulric Veisstein). Bloomington: Indiana University Press.
• KRISTIVA, J. (2014). Korkunun Güçleri İğrençlik Üzerine Deneme.(Çev.: Nilgün Tutal), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• METİN BASAT, E. (2022). Köy Oda Oyunları ve Folklorun Tiyatralliği. Ankara: Geleneksel Yayıncılık. Rosen, E. (1990). “Innovation and It’s Reception: The Grotesque in Aesthetic Thought”, (Erişim: 08.08.2024).
• THOMSON, P. (1972). The Grotesque. Norfolk: Cox & Wyman Ltd, Fakenham.
• ÜNLÜ AYCIL, N. (2003). “Grotesk Anlatım ve Türk Oyun Yazarlığında Kullanımı”. Tiyatro Araştırmaları Dergisi, C. 16, S. 16.