HALK KÜLTÜRÜNDE DEMONİK VARLIKLARA TUNCELİ’DEN BİR ÖRNEK: MILAKETLER

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 3, 1092 - 1111, 27.12.2024

Yılmaz Kaval

https://doi.org/10.55666/folklor.1550008

Öz

İnsan zihnine kodlanmış duygulardan biri olan korku, evrensel bir duygu olarak kabul edilir. Bu duygu, insanoğlunun yaşadığı coğrafyanın yanında benimsediği inanışlar etrafında da şekillenerek gelişir. Korku duygusu, ilk çağlardan itibaren atalarımızın sözlü anlatılarında, ritüellerinde yer edinerek kültürel bir öge hâline gelmiştir. Geçmişten günümüze kadar çeşitli vasıtalarla aktarılan bu duygunun demonik varlık olarak adlandırılan doğaüstü güçleri tasarladığı düşünülmektedir. Bu varlıklar, genelde “cin” anlayışı etrafında değerlendirilen ancak daha derin mitik, teolojik, psikolojik ve sosyolojik bağları olan inanışların ürünleridir. Korku düşüncesi etrafında şekillenen demonik varlık anlayışına dünyanın her yerinde tesadüf edildiği gibi zengin bir inanç ve kültür hazinesine sahip olan Anadolu’da da çeşitli unsurlara bağlı olarak gelişmiş bir demonik varlık inancı mevcuttur. Anadolu’nun kültür ekolojisinde bu varlıklara yönelik zengin bakiyelerin görüldüğü yörelerden biri Tunceli ilidir. Tunceli ilinde halkın büyük çoğunluğu Alevi inancına mensup olduğu için yöre kültürü, büyük oranda bu inanç etrafında şekillenmiştir. Tunceli’de bu inanç etrafında şekillenmiş ve çoğunlukla çeşitli ritüeller ile kontrol edilebilen bir demonik varlık anlayışı mevcuttur. Yörede çok yaygın olan bu anlayış, sözlü anlatılar ve törensel icralar şeklinde aktarılmaktadır. Demonik varlıklara yönelik inanışlar, daha çok yörede bilinen ismi ile “Mılaket” anlayışı etrafında şekillenmiştir. “Mılaket” olarak adlandırılan bu varlıkların cin taifesinden varlıklar olduğuna inanılır. Yörenin kültür ve inanç dünyasının odak noktasında olan bu demonik varlıklara yönelik zengin bir sözlü anlatı geleneği mevcuttur. Sözlü anlatıların yanında bu varlıkların şerrinden korunmak için çeşitli ritüeller de uygulanmaktadır. Tunceli’de halk arasında yapılan ritüellerin tamamı bu varlıkların kendilerine musallat olmasını engellemek içindir. “Mılaket” inancının yanında şeytana dair inanışlar da geliştiren yöre halkı, “Mılaket” ve şeytan kategorisine girmeyen ancak ahiret âleminde yaşayan, korkutucu demonik özellikler taşıyan varlıklara da inanmaktadır. Yörede bu varlıklara yönelik var olan söylenceler ve inanışlar, yöre insanının bilinmezlik ve kaos karşısında geliştirdiği derin korkuların tezahürüdür. Yöre folklor ve inancına yansıyan bu inanışlar, özelde Tunceli’ye ait olsa da genelde insanlığın ortak korku ve kaygılarıdır. Bu çalışmada Tunceli halk kültürü ve inanış sistemleri bağlamında zengin görünümüyle dikkat çeken Mılaketler, çeşitli başlıklar altında incelenmiştir. Böylece çalışma aracılığıyla söz konusu korku folkloru ögeleri olan demonik varlıkların kayıt altına alınması ve bütüncül bir şekilde incelenerek alana katkı sağlanması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Korku, halk inanışları, demon, mılaket, Tunceli

Kaynakça

• ABDURREZZAK, A. O. (2018) “Korkunun Temelleri ve Türk Halk Kültüründe Korku Miti: Kara İye”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 11, S. 60, 5-14.
• ACAR, O. (2021). “Göçebe Kültürünün Türk Demonolojisine Etkisi”. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 6, 214-230.
• ALBAYRAK, N. (2010). Ansiklopedik Halk Edebiyatı Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
• AYDIN, Ö. T. (2023). Tunceli Burmageçit ve Aktuluk Köylerinin Folkloru. Ankara: Gece Kitaplığı.
• BALIKÇI, Ş. (2023). “Mardin Sahası Demonik Varlık Anlatıları”. Folklor Akademi Dergisi, 6(2), 778-792.
• BAYAT, F. (2007). Türk Mitolojik Sistemi 2: Kutsal Dişi–Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler–İyeler ve Demonoloji. İstanbul: Ötüken Neşriyat AŞ.
• BAYKARA, T. (2020). Türk Kültür Tarihine Bakışlar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• BEYAZ, D. (2017). “Doğum Ritüelinin Demonik Varlığı: Gelincik Basması”. III. Uluslararası Genç Halkbilimciler Sempozyumu Bildirileri Kitabı. 19, 39-46.
• BLACK, J.ve GREEN, A. (2003). Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü: Tanrılar, İfritler, Semboller. İstanbul: Aram Yayıncılık.
• BORATAV, P. N. (2016). 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• ÇEM, M. (2011). Dêrsim Merkezli Kürt Aleviliği Etnisite, Dini İnanç, Kültür ve Direniş. İstanbul: Vate Basın Yayın Dağıtım.
• ÇOBANOĞLU, Ö. (2009). “Türk Halk Kültüründe Şeytan Telakkisi Üzerine Tespitler”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 2, S. 3-4, 269-282.
• ÇAKMAK, H. ve ELALDI, S. (2020). Dersim Aleviliği Raa Haqi/Riye Haqqi’de Cenaze Kaldırma Geleneği. Tunceli: Kalan Yayınları.
• ÇAKMAK, Y. (2012). Tunceli – Hozat Bölgesinde Sarı Saltık Ocağı ve Bektaşilik (Tarih-İnanç Ve Doktrin-Ritüel). Basılmamış Yüksek Lisans, Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇELEBİ, İ. (2010). “Şeytan Maddesi”, İslam Ansiklopedisi 39. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÇETİN, İ. ve DİRİCAN, A. (2023). “Çubuk Yöresı̇ Masallarında Demonı̇k Bı̇r Varlık “Dev”. Türk Kültürü, 16/1, 25-36.
• DEMREN, Ö. (2018). “Türk Kültüründe Bir Korku Kültü Olarak Sivas’ta Alkarısı ve Albasması İnanışı”. Antropoloji, (36), 1-27.
• DENİZ, D. (2018). Yol/Rê: Dersim İnanç Sembolizmi. İstanbul: İletişim.
• DİLEK, Y. (2023). “Antik Mezopotamya Sosyal Düzeninde Demonlar: Pazuzu Ve Lamaštu Paradoksu”. Hıstory Studıes, 15/3, 551- 561.
• DURANLI, M. (2008). “Saha Türklerinin Demonolojik Varlıklarından Üör ve Sosyal Yaşamda Üstlendiği Fonksiyonlar”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 1(2), 11-22.
• DURKHEİM, E (2005). Dini Hayatın İlkel Biçimleri. (Çev: Fuat Aydın), İstanbul: Ataç Yayınları.
• ELİADE, M. (1999). Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri. (Çev: İsmet Birkan), Ankara: İmge Kitapevi.
• ELİADE, M. (2005). Dinler Tarihi (İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi). (Çev: Mustafa Ünal), Konya: Serhat Kitapevi.
• ELİADE, M. ve COULİANO (2018). Dinler Tarihi Sözlüğü. (Çev: Ali Erbaş), İstanbul: İnsan Yayınları.
• EMİROĞLU, K ve AYDIN, S. (2003). Antropoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat.
• EREN, A. (2005). “Korku Kültürü, Değerler Kültürü ve Şiddet”. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 8(8).
• ERGÖZ, R. (2023). “Van Gölü Havzası Halk İnanışlarında Kapı ve Eşik”. Folklor Akademi Dergisi. C. 6, S. 3, 1208 – 1230.
• EYÜPOĞLU, İ. Z. (1987). Anadolu İnançları Anadolu Mitolojisi İnanç- Söylence Bağlantısı. İstanbul: Geçit Kitapevi.
• FRAZER, J. G. (2018). Ateşin Kökenine Dair Mitler. (Çev: Deniz Uludağ), Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• FREUD, S. (2019). Kitle Psikolojisi. İstanbul: Olimpos
• GEZİK, E. ve ÇAKMAK, H. (2010). Dersim Aleviliği İnanç Terimleri Sözlüğü. Ankara: Kalan Yayınları.
• GÜÇLÜ, D. (2021). “Türk Halk Kültüründe Şeytan Kınası”. International Journal of Social and Economic Sciences, 11(2), 79-90.
• HANÇERLİOĞLU, O. (2000). Dünya İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Yayınevi.
• İNAN, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İNAN, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar III. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• JUNG, C. G. (1998). Psikoloji ve Din. (Çev: Raziye Karabey), İstanbul: Okyanus.
• KALAFAT, Y. (2010). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri. Ankara: Berikan Yayınevi.
• KALAFAT, Y. ve GÜVEN, İ.M.V. N. (2011). “Altay Türk Halk İnançlarından Anadolu’ya Dair Bazı Tespitler”. Arış, VI, 60-75.
• KAVAL, Y. (2021). “Tunceli Halk Kültürü ve İnancında Güneş”. Türük uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 27, 278-284.
• KAVAL, Y. (2023). Tunceli Halk Kültüründe Hayvanlar (Mitler- İnanışlar-Ritüeller-Gelenekler-Âdetler).Ankara: Gece Kitaplığı.
• KESKİN, A. (2019). Folklor ve Disiplinlerarasılık. Ankara: Akçağ.
• KILIÇ, Y. ve Eser, E. (2018). “Lohusalık Sendromu (Al Ana/Alkarısı/Albastı)’nın Eskiçağ Yakındoğu Toplumlarının Kültürlerindeki İzleri: Lilith Gerçeği”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(17 Prof. Dr. Hüseyin Sever Armağan Sayısı), 29-60.
• KÖROĞLU, G. (2024). “Bizans Tasvir Sanatında Şeytan ve Kötü Ruhlar”. Palmet Dergisi, (6), 42-58.
• KURT, C. (2021). Türk Gölge Oyununda Demonik Varlıklar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bartın Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• MALINOWSKI, B. (2016). Bilimsel Bir Kültür Teorisi. Ankara: Doğubatı.
• MASLOW, A. (2001). İnsan Olmanın Psikolojisi. (Çev.: Orhan Gündüz), İstanbul: Kuraldışı Yayıncılık.
• MUSTAFAYEVA, V. (2022). “Kaşkay Folklorunda Demonik Varlıklar”. Türkiyat Mecmuası, 32/2, 751-769.
• OCAK, Y. A. (2012). İslam- Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. İstanbul: Kabalcı.
• OCAK, Y. A. (2018). Alevî Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temeller. İstanbul: İletişim Yayınları.
• ÖGEL, B. (1985). Türk Kültür Tarihine Giriş. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• OĞUZ, M. Ö. (2007). “Folklor ve Kültürel Mekân”. Millî Folklor, 19(76), 30-32.
• ONG, J.W. (2020). Sözlü ve Yazılı Kültür. İstanbul: Metis.
• POLAT, İ. (2018) “Halk Anlatılarında “Pir” ve “Pis” ile Başlayan Demonlar”. IV. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi, 21-23 Aralık-Mardin.
• POLAT, İ. (2020). Türk Masal ve Efsanelerinde Olağanüstü Güçler ve Varlıklar: Türkiye Sahasının Demonoloji ve Diabolojisi. İstanbul: Selenge Yayınları.
• PEKER, S. (2013). “Bekdik Sözlü Anlatılarında Karşımıza Çıkan İki Demonik Varlık: “Yallı” ve “Hokucu”. Bilim ve Kültür, (01), 141-152.
• RADLOFF, W. (2008). Türklük ve Şamanlık. İstanbul: Örgün Yayınevi.
• SARPKAYA, S. (2018). Türklerin Şeytanı Masalları Türk Masal ve Efsanelerindeki Demonik Varlıklar. Ankara: Karakum Yayınevi.
• SPİNOZA (1996). Törebilim-2. İstanbul: İdea
• ŞAHİN, S. M. (1991) “Cin Maddesi”, İslam Ansiklopedisi 8. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ŞEN, N. (2020). “Postpartum Psikoz Belirtilerinin Kültürel Boyutu ile Ele Alınması: Albasması İnancı”. ISPEC İnternational Journal of Sciences-Humanities, 4(4), 296-308.
• ŞİMŞEK, E. (2017). “Türk Kültüründe “Alkarısı” İnancı ve Bu İnanca Bağlı Olarak Anlatılan Efsaneler”. Akra Uluslararası Kültür Sanat Edebı̇yat ve Eğı̇tı̇m Bı̇lı̇mlerı̇ Dergı̇sı̇, S. 12, C. 5, 99-115.
• TOSUN, İ. ve KOÇ, A. (2021). Şıh Delil-i Berhecan Evlatlarından Seyit Hüseyin Erdoğan. İzmir: Duvar Yayınları.
• YILDIRIM, N. (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.