TÜRK EPİK DESTAN GELENEĞİNDE KAHRAMANIN MUCİZEVİ DOĞUMU

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 374 - 391, 26.06.2025

Ennur Bilecan Karaosmanoğlu , Gülay Mirzaoğlu

https://doi.org/10.55666/folklor.1699400

Öz

Kültür, hem toplumun hem de bireyin değerlerini, normlarını, inançlarını, dilini, geleneklerini, sanatını ve diğer sosyal pratiklerini kapsayan çok geniş bir şekilde kapsar. Bu, bireylerin toplumsal ilişkilerine yeni bir biçim verir, toplumsal yapıyı oluşturur ve bireylerin dünyayı nasıl algıladığını etkiler. Kültür, aynı zamanda toplumun tarihsel, ekonomik ve coğrafi bağlamını da yansıtır. Toplumsal kültür, bireylerin etkileşim içinde bulunduğu ve öğrenerek benimsediği bir dizi pratik ve inançtan oluşur. Bu bağlamda kültür, sadece bir toplumun geçmişine ait bir miras değil, aynı zamanda dinamik bir yapıdır; sürekli olarak evrilir ve değişir. Bir toplumun kültürünü anlamak ve çözümlemek için de destanlar, bir çeşit kültürel kodlar gibi işlev görür. Dolayısıyla, destanlar sadece eğlencelik hikâyeler değil, toplumun iç yapısını, tarihi hatıralarını ve özlemlerini anlatan derin metinlerdir. Ayrıca, destanlar toplumsal kimliğin pekişmesine, toplumsal normların ve ideallerin yayılmasına da katkıda bulunur. Dolayısıyla destanlar kültürün bir aynasıdır ve toplumun dünya görüşünü, inancını, hayallerini, kahramanlık anlayışını, toplumsal değerlerini ve tarihsel birikimini en canlı biçimde yansıtan anlatılardır.
Uluslar için destanlar, hem kültürel hem de tarihsel anlamda büyük bir öneme sahiptir. Destanlar, milletlerin geçmişini, kültürünü, yaşam tarzını, kahramanlıklarını, değerlerini, inançlarını ve toplumsal yapısını anlatan sözlü ya da yazılı anlatılardır. Destanlar, ulusların geçmişinde iz bırakan, önemli olayları ve kahramanlıkları kuşaklar arası aktarımda önemli bir araçtır. Destanlar, asıl olarak ulusal kimliğin ve ulus değerlerinin yansıması ve destekleyicisidir. Destan kahramanları, destanın mitik simgelerini her daim kollektif bir kültür belleği ile pekiştirir. Bu sayede ulusal birlik ve beraberliği sağlar. Halkına cesaret aşılar, zor zamanlarda moral sağlar ve toplumların dün ve bugünü olduğu kadar geleceklerini de şekillendirir. Milletlerin destanlarında yer alan motifler ait oldukları milletin kültürünü en iyi şekilde yansıtma kabiliyetine sahiptir. Destanın merkezinde yer alan kahraman da milletinin gücünü, cesaretini, azmini ve adaletini çok etkili biçimde yansıtır. Milletini temsil eder ve milletinin karakterini tanıtır. Kahramanın olağanüstü güçleri, faziletli hareketleri her daim yüksek erdemleri simgeler. Onun yaşarken mizacının güzelliği, yüceliği, kutsiyetinin yanı sıra nasıl var olduğu yani hangi şartlarda dünyaya geldiği de son derece önemlidir. O, nasıl ki benzersiz vasıflara sahipse doğum, yani dünyaya gelme biçimi de olağanüstü ve benzersiz olmalıdır. Araştırmamız çerçevesinde gördük ki destan kahramanlarının bir kısmı ışıktan doğma, yer gök; dağ deniz; orman motifleri, kaya kültleri, iyeler tarafından müjdelenme, ağaçtan doğma, yaşı çok ileri olan veya ölen anneden doğma, mezardan, mağaradan, madenden doğma gibi olağanüstü biçimde dünyaya gelmişlerdir. Birçok destanda olağanüstü doğum motifi kahraman olmak için ön şart gibi kabul edilmiştir. Destanların teşekkül ettiği dönemlerdeki inanış ve yaşam tarzına bağlı olarak, bu motif farklı şekillerde karşımıza çıkabilmektedir. Kahramanın olağan dışı doğumu onun gelecekte göstereceği başarıların habercisi olmuştur. İnsanoğlu, ideallerini gerçekleştirebilecek donanıma sahip olağanüstü kimlikler yaratır. Bu çok güçlü karakterler aynı zamanda asil bir soydan gelmektedir. Bu asil soyun yansıması olan her tutum ve davranış hemen her dönemde kendini göstermektedir. Toplumunun kurtuluş̧ ümidi olarak mucizevî bir şekilde doğan kahramanların doğumlarındaki olağanüstülük, yaptıkları işlerin sıradan bir doğumla dünyaya gelen insanlardan farklı olacağının da bir göstergesi olarak anlaşılabilmektedir. Çalışmada, bu olağanüstülükler doğrultusunda kahramanların farklı “doğum”, “dünyaya geliş” şekilleri destan metin örneklerinden de faydalanılarak ele alınıp tasniflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

destan , kültür , epik destan , destan kahramanı , mucizevi doğum

Kaynakça

• Referans1 AÇA, M. (2002). “Türk Destancılık Geleneğine Bütüncül Yaklaşabilme ve Alp Kavramı Üzerine Bazı Yeni Yaklaşım Denemeleri.” İslamiyet Öncesi Türk Destanları, (Yay. Haz. S. Sakaoğlu ve A. Duymaz), İstanbul: Ötüken Yayınları, s.150-164.
• Referans2 ARAT, R. R. (1987). “Idukkut Unvanı Hakkında” “Makaleler”. Cilt:1, (Hzl: Osman Fikri Sertkaya), Ankara: TKAE Yayınları.
• Referans3 ATALAY, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Cilt:4, Ankara: TDK Yayınları.
• Referans4 BANG, W. (1970). Reşit Rahmeti Arat, Oğuz Kağan Destanı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Referans5 BAYAT, F. (2006). Oğuz Destan Dünyası Oğuznamelerin Tarihî, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Referans6 BAYAT, F. (2009). Türk Destancılık Tarihi Bağlamında Köroğlu Destanı (Türk Dünyasının Köroğlu Fenomenolojisi). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Referans7 BAYAT, F. (2013). Oğuz Destan Dünyası, Oğuznamelerin Tarihî, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Referans8 BEKKİ, S. (2011). “Bazı Halk Anlatıları ve Dinî Metinlere Göre Kahramanın Mucizevi (Babasız) Doğumu”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.58, 111-130.
• Referans9 ÇOBANOĞLU, Ö. (2015). Türk Dünyası Epik Destan Geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Referans10 DUMEZİL, G. (1996). Archaic Roman Religion-1. Translated by Philip Krapp, foreword by Mircea Eliade, London: Thrift Books Global.
• Referans11 EKİCİ, M. (1998). “Köroğlu’nun Doğu ve Batı Versiyonları Arasında Bir Karşılaştırma.” İzmir: (Basılmamış Doçentlik Takdim Tezi).
• Referans12 ELİADE, M. (2001). Mitlerin Özellikleri. (Çev. Sema Fırat), İstanbul: Om Yayınevi.
• Referans13 ERGİN, M. (1989). Dede Korkut Kitabı 1. 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Referans14 ERGİN, M. (2008). Dede Korkut Kitabı 1. 6. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Referans15 ERGUN, M. (1998). Altay Türklerinin Kahramanlık Destanı: Alıp Manış. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Referans16 ERGUN, M. ve İBRAHİMOV, G. (2000). Başkurt Halk Destanları. Ankara: Türksoy Yayınları.
• Referans17 ERGUN, M. (2006). Yaratılış Destanlarından Arı Haan, Mitten Meddaha Türk Halk Anlatıları. Uluslararası Sempozyum Bildirileri. (Haz: Öcal Oğuz ve Tuba Saltık Özkan), Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Referans18 ESİN, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Referans19 İNAN, A. (1972). Manas Destanı. İstanbul: M.E.B. Basımevi.
• Referans20 JİRMUNSKİY, V. M. (2011). Türk Kahramanlık Destanları. (Çev.: Mehmet İsmail vd.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Referans21 KALKAN, A. (2016). “Türk Destanlarında Kahramanın Olağanüstü Doğumu”. Türk Dünyası, S.42, 27-47.
• Referans22 KANDEMİR, Y. (1991). Mevzû Hadîsler Menşe’i Tanıma Yolları Tenkidi. 5. Baskı, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Referans23 KARAMAN, H. (2007). Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Cilt:III, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Referans24 KAYABAŞI, R. G. (2016). “Anadolu Sahası Masallarında Kahramanın Doğumu ve Kahraman Olma Süreci”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.79, 129-142.
• Referans25 MELETINSKIY, E. M. (1998). The Poetics of Myth (Çev. Guy Lanoue & Alexandre Sadetsky). Routledge.
• Referans26 MİRZAOĞLU, F. G. (2015). Halk Türküleri Konu-İcra-Yapı-Anlam-İşlev. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Referans27 NASKALİ, G. E. (1999). Altay Destanı: Maaday Kara. İstanbul: Yapı ve Kredi Yayınları.
• Referans28 ÖGEL, B. (1998). Türk Mitolojisi- 1. Ankara: TDK Yayınları.
• Referans29 ÖGEL, B. (2002). Türk Mitolojisi-2. Ankara: TDK Yayınları.
• Referans30 ÖZKAN, F. (1997). Altın Arığ Destanı. Ankara: Biliğ Yayınları.
• Referans31 ÖZKAN, İ. (1997). “Türkmenistan’da Derlenmiş Dede Korkut Boyları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1995, S.1995, s. 263-314.
• Referans32 RADLOFF, W. (1993). “Er Töştük Destanı”, (Akt. Nurten Akça). Hacettepe Üniversitesi Türk Halkbilimi Anabilim Dalı. (Basılmamış lisans tezi).
• Referans33 RAGLAN, L. (1949). Fits Roy Richard Somerset: The Hero. A Study in Tradition, Myht and Drama. London: Watts.
• Referans34 RAGLAN, L. (1998). “Geleneksel Kahraman”, (Çev. Metin Ekici), Millî Folklor, S.37: 126-138.
• Referans35 ROUX, J. P. (2001). Moğol İmparatorluğunun Tarihi. (Çev.: Aykut Kazancıgil ve Ayşe Bereket), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Referans36 SEGAL, R. A. (1990). In Quest Of Hero. New Jersey: Mythos: The Princeton/Bollingen Series in World Mythology.
• Referans37 TOGAN, A. Z. V. (1982). Oğuz Destanı-Reşideddin Oğuznâmesi. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Referans38 ÜLKEN, H. Z. (2006). Anadolu Kültürü ve Türk Kimliği Üzerine. İstanbul: Ülken Yayınları.
• Referans39 YILDIRIM, D. (1998). “Köktürk Çağında Tanrı mı Tanrılar mı Vardı?”, Türk Bitiği. Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları.
• Referans40 YILDIZ, N. (1995). Manas Destanı ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Referans41 YILDIZ, N. (2009). “Türk Destanlarında Çocuksuzluk”. Millî Folklor, S.82, 76-88.
• Referans42 YOLDAŞOĞLU, F. (2000). Alpamış Destanı. (Akt. A. Canbolat ve A. Öz). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.