FERAHZÂR MAKÂMI VE GÜNÜMÜZE ULAŞAN İKİ ESERİN İNCELENMESİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 862 - 881, 25.09.2025

İsmail Yörükçüoğlu

https://doi.org/10.55666/folklor.1620276

Öz

Bu çalışmada Ferahzâr makâmı ve makâmdan günümüze ulaşan iki saz eseri incelenmiştir. Taramalar sonucunda Ferahzâr makâmından günümüze bestekârı Râşid Efendi olarak kayıtlı iki eserin ulaştığı tespit edilmiştir. Eserlerin notalarına Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, Muallim İsmâîl Hakkı Bey Koleksiyonu 187 numaralı defterde ulaşılmıştır. Eserler ilgili arşivde TRT.MD.d. 291-39 ve TRT.MD.d. 291-40 dosya/gömlek numarasıyla kayıtlıdır. Çalışmada Türk müziğinde terkibler arasında ismi geçen Ferahzâr adlı makâm hakkında var olan bilgilerin bir araya getirilmesi, Ferahzâr makâmındaki peşrev ve sazsemâîsinin günümüzde kullanılan Arel-Ezgi-Uzdilek notalama sistemine çevrilmesi ve günümüze ulaşan makâm tarifleriyle karşılaştırılması amaçlanmaktadır. Çalışmanın evrenini Ferahzâr makâmından günümüze ulaşan bestekârı Râşid Efendi olarak kayıtlı peşrev ve sazsemâîsi formunda iki eser oluşturmaktadır. Araştırmada evrende yer alan eserlerin tümü örneklem kümesine alınarak incelenmiştir. Çalışmada, Ferahzâr makâmına ilişkin tariflerin ve makâmdan günümüze ulaşan iki eserin karşılaştırmalı olarak analizinin yapılması amacıyla araştırma modeli “tarama modeli” olarak belirlenmiştir. Ferahzâr makâmına ilişkin tariflerin ve makâmdan günümüze ulaşan iki eserin karşılaştırmalı olarak analizi amacıyla içerik analizi yapılmıştır. Muallim İsmâîl Hakkı Bey Koleksiyonu’nda yer alan notaların tek diyez ve tek bemol notalama sitemine benzer şekilde yazılı olduğu saptanmıştır. Çalışma içerisinde eserlerin bestekârı olan Râşid Efendi hakkında bilgi verilmiştir. Araştırmada öncelikle Ferahzâr makâmına ait tanımlar bir araya getirilmiştir. Tanımlar doğrultusunda Ferahzâr makâmının genel itibariyle Nevâ makâmına benzediği, iki makâm arasında karar perdesi bakımından farklılıkların olduğu tespit edilmiştir. Bestekârı Râşid Efendi olarak kayıtlı, Ferahzâr makâmından günümüze ulaşan peşrev ve sazsemâîsi incelendiğinde her iki eserin de tariflerde yer alan karar perdesi olan nevâ perdesi yerine, nevâ perdesinin bir oktav pest sesi olan yegâh perdesinde karar ettiği tespit edilmiştir. Bu açıdan eserlerin günümüze ulaşan makâm tarifleriyle uyumlu yapıda olmadığı saptanmıştır. Her iki eserde de makâmın seyrinin gösterildiği bölüm olan birinci hâne ve mülâzime bölümünde, günümüze ulaşan Ferahzâr makâmı tarifleriyle büyük ölçüde uyumlu seyir yapısı gösterdiği saptanmıştır. Eserlerin birinci hâne ve mülâzime bölümlerinde dügâh perdesi üzerinde Râst makâmı seslerinin sıklıkla kullanıldığı tespit edilmiştir. İlaveten birinci hâne ve mülâzime bölümlerinde Nevâ ve Nişâbûr makâmı seslerinin de kullanıldığı saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk müziği , Ferahzâr , makâm , Muallim İsmâîl Hakkı Bey , Râşid Efendi

FERAHZÂR MAQAM AND EXAMINATION OF TWO EXTANT WORKS

Öz

In this study, the Ferahzâr maqam and two instrumental pieces from the maqam that have survived to the present day were examined. As a result of the scans, it was determined that two works from the Ferahzâr maqam have survived to the present day, whose composer is recorded as Râşid Efendi. The notes of the works were found in the book number 187 of the Presidency State Archives, Ottoman Archives, Muallim İsmâîl Hakkı Bey Collection. The works are registered in the relevant archive with file/sheet numbers TRT.MD.d. 291-39 and TRT.MD.d. 291-40. The aim of the study is to bring together the existing information about the maqam named Ferahzâr, which is mentioned among the compositions in Turkish music, to translate the peşrev and sazsemâî in the maqam Ferahzâr into the Arel-Ezgi-Uzdilek notation system used today, and to compare it with the maqam descriptions that have survived to the present day. The universe of the study consists of two works in the form of peşrev and sazsemâîsi, whose composer is recorded as Râşid Efendi, from the Ferahzâr maqam. In the research, all the works in the universe were examined by being included in the sample set. In the study, the research model was determined as "scanning model" in order to make a comparative analysis of the descriptions of the maqam Ferahzâr and the two works that have survived from the maqam. Content analysis was used to comparatively analyze the descriptions of the maqam Ferahzâr and the two works that have survived to this day. It was determined that the notes in the Muallim İsmâîl Hakkı Bey Collection were written in a way similar to the single sharp and single flat notation system. In the study, information was given about Râşid Efendi, the composer of the works. In the research, first of all, the definitions of the maqam Ferahzâr were brought together. In line with the definitions, it has been determined that the maqam Ferahzâr is generally similar to the maqam Nevâ, and that there are differences between the two maqams in terms of decision pitch. When the composer's peşrev and sazsemâî from the Ferahzâr maqam recorded as Râşid Efendi, which have survived to the present day, were examined, it was determined that both works were decided in the yegâh pitch, which is an octave lower sound of the neva pitch, instead of the nevâ pitch, which is the deciding pitch in the descriptions. In this respect, it has been determined that the works are not compatible with the maqam descriptions that have survived to the present day. In both works, it has been determined that the first hâne and mülazime sections, which are the sections where the tempo of the maqam is shown, show a progression structure that is largely compatible with the Ferahzâr maqam descriptions that have survived to the present day. It has been determined that Râst maqam sounds are frequently used on the dügâh pitch in the first hâne and mülâzime sections of the works. Additionally, it was determined that Nevâ and Nişâbûr maqam sounds were also used in the first hâne and mülâzime sections.

Anahtar Kelimeler

Turkish music , Ferahzâr , maqam , Muallim İsmâîl Hakkı Bey , Râşid Efendi

Kaynakça

• AKSU, F. Â. (1988). Abdülbâkî Nâsır Dede ve Tedkîk u Tahkîk. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BAŞER, F. Â. (1996). Türk Mûsikîsinde Abdülbâki Nâsır Dede (1765-1821). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEVELLİOĞLU, F. (2015). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugât. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• HATİPOĞLU, E. (2012). “Buhûrîzâde Mustafa Itrî Efendi’ye Ait Segâh Âyîn-i Şerîfi’nin Makâm ve Geçki Açısından Tahlîli”. İstem, C. 10, S. 19, 175-194.
• KARASAR, N. (2022). Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Yayınları.
• ÖZKAN, İ. H. (2003). “Makam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. C. 27. 410-412.
• ÖZTUNA, Y. (2006). Türk Mûsikîsi Akademik Klasik Türk San’at Mûsikîsi’nin Ansiklopedik Sözlüğü I, II. Ankara: Orient Yayınları.
• SEVİNÇ, M. (2013). Tevfik Rıza’nın “Söz ve Saz” Adlı Yazma Eserinin I. Kitabı Olan “Türk Mûsikîsi Nazariyatı ve Usûlleri” Bölümünün Günümüz Türkçesine Çevirimi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TIRAŞÇI, M. (2017). Türk Mûsikîsi Nazariyatı Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
• TIRIŞKAN, A. G. (2000). Hâşim Bey’in Edvârı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü.
• TURA, Y. (2001). Kitābu ‘İlmi’l-Mūsīkī ‘alā vechi’l-Hurūfāt Mûsikîyi Harflerle Tesbît ve İcrâ İlminin Kitabı I-II. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• TURA, Y. (2006). Tedkîk ü Tahkîk. İstanbul: Pan Yayınları.
• YALÇIN, G. (2014). “Haşim Bey Mecmuası Edvar Bölümünün Kaynakları”. Turkish Studies, C. 9, S. 5, 2053-2074. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6621
• YILDIRIM, A. ve ŞİMŞEK, H. (2003). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• YURDAGÜL, H. Z. (2023). “Batı Müziği Notasyon Sisteminde Yazılmış Eserlerin A.E.U. Nota Yazım Sistemine Aktarım Teknikleri”. Eurasian Journal of Music and Dance, S. 23, 99-126. https://doi.org/10.31722/ejmd.1335979
• Belge-1: Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, Leon Hancıyan Koleksiyonu 139 numaralı defter TRT.MD.d. dosya/gömlek No. 536-46, 01.01.1947.
• Belge-2: Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, Muallim İsmail Hakkı Bey Koleksiyonu 31 numaralı defter TRT.MD.d. dosya/gömlek No. 31-19, 01.01.1927.
• Belge-3: Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, Muallim İsmâîl Hakkı Bey Koleksiyonu 187 numaralı defter TRT.MD.d. dosya/gömlek No. 291-39, 291-40, 01.01.1927.
• URL-1: “Ferahzar veya Neva-İkinci Nevi”. https://www.youtube.com/watch?v=A95mM-Cv-9M (Erişim: 23.12.2024).