AZERBAYCAN HALK HİKÂYELERİNDE ÂŞIK OLMA MOTİFİ İLE İLGİLİ MİTOLOJİK UNSURLAR

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 707 - 717, 25.09.2025

Şahin Bütüner

https://doi.org/10.55666/folklor.1732043

Öz

Halk hikâyeleri, somut olan ve somut olmayan kültürel değerlerin nesilden nesile aktarılmasını sağlayan sözlü anlatılardır. Halk hikâyelerinin nesilden nesile aktarılmasında da âşıklık geleneğinin önemli bir rolü vardır. Kaynağını Türk, Arap, İran ve Hint kaynağından alan halk hikâyeleri Türk dünyasında destanın yerini tutarak çok yaygın bir şekilde kullanılan bir tür olmuştur. Bütün Türk devletlerinin Özbekistan, Kazakistan, Azerbaycan vb. sözlü ve yazılı edebiyatında halk hikâyeleri örneklerine rastlanılmaktadır. Türkiye’nin doğu bölgelerinde ve Azerbaycan’da halk hikâyesi türü ile ilgili yoğun ve güçlü örnekler bulunmaktadır. Azerbaycan edebiyatı üzerine çalışan uzman halk bilimciler, şair, yazar ve araştırmacılar tarafından derlenen halk hikâyeleri zengin bir külliyat oluşturmaktadır. Bu çalışma kapsamında “Azerbaycan’ın Gayri Medeniyet Abideleri ve Ertoğrol Cavid” adlı kitapta yer alan halk hikâyelerindeki âşık olma motifleri tespit edildikten sonra bu motiflerdeki mitolojik unsurlar folklor merkezli bir okuma yöntemi ile çözümlenecektir. Mitoloji çözümleme yöntemlerinden biri olan folklor merkezli okuma yaklaşımına göre mit, bir folklor malzemesidir ve mitler bir toplumun sosyal ve kültürel hafızalarıdır. Bu yaklaşım bağlamında masal, halk hikâyesi gibi sözlü anlatılardaki mitolojik unsurlar tespit edilip sembolik anlamlar üzerinden toplumun geleneksel dünya görüşü hakkında bilgi sahibi olunabilir. Halk hikâyelerinde âşık olma motifini dörde ayırmak mümkündür: Rüyada Bade İçerek Âşık Olma, Resmi Görerek Âşık olma, Birbirini Görerek Aniden Âşık Olma, Birlikte Büyüyen Çocukların Âşık Olması. Azerbaycan Gayri Maddi Medeniyet Abideleri ve Ertoğrol Cavid (Azerbaycan Somut Olmayan Kültürel Anıtlar ve Ertoğrol Cavid) adlı kitabın üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı, yedinci, sekizinci, dokuzuncu ciltlerinde halk hikâyesi örnekleri tespit edilmiştir. Hikâyeler arasından ise otuz üç hikâyede âşık olma motifleri bulunmaktadır. Bu âşık olma motiflerinden rüyada bade içerek âşık olma motifinde mitolojik unsurlar tespit edilmiştir. Hikâyelerde yer alan olağanüstü özelliklere sahip varlıklarda birtakım mitolojik unsurlar gözlemlendiği gibi kahramanın âşık olma süreci bir şamanın erginlenme ritüeline benzemektedir. Özellikle derviş, bade ve rüya gibi olağanüstü unsurlar, Türk mitolojisindeki olağanüstü unsurların halk hikâyelerinde farklı adlarla yeniden üretilmiş şekilleridir.

Anahtar Kelimeler

Halk hikayeleri , mitoloji , şaman , âşık

MYTHOLOGICAL ELEMENTS RELATED TO THE FALLING IN LOVE MOTIF IN AZERBAIJAN FOLK STORIES

Öz

Folk tales are oral narratives that enable the transmission of tangible and intangible cultural values from generation to generation. The tradition of minstrelsy plays a significant role in the transmission of folk tales. Folk tales, which derive their origins from Turkish, Arab, Persian, and Indian sources, have become a widely used genre in the Turkic world, replacing the epic. Examples of folk tales are found in the oral and written literature of all Turkic states, such as Uzbekistan, Kazakhstan, and Azerbaijan. In the eastern regions of Turkey and Azerbaijan, there are numerous and powerful examples of the folk tale genre. Folk tales compiled by expert folklorists, poets, writers, and researchers working on Azerbaijani literature constitute a rich corpus. In this study, the motifs of being a minstrel in the folk tales included in the book “Azerbaijan Intangible Cultural Monuments and Ertoğrol Cavid” will be identified and the mythological elements within these motifs will be analyzed using a folklore-centered reading method. According to the folklore-centered reading approach, one of the methods of analyzing mythology, myth is a folklore material, and myths are the social and cultural memories of a society. Within the context of this approach, mythological elements in oral narratives such as fairy tales and folk tales can be identified, and through their symbolic meanings, information about a society’s traditional worldview can be gained. The motif of falling in love in folk tales can be divided into four categories: Falling in Love by Drinking Wine in a Dream, Falling in Love by Seeing a Picture, Suddenly Falling in Love by Seeing Each Other, and Children Growing Up Together Falling in Love. Examples of folk tales have been identified in the third, fourth, fifth, sixth, seventh, eighth, and ninth volumes of the book “Azerbaijan Intangible Cultural Monuments and Ertoğrol Cavid”. Thirty-three of these stories contain falling in love motifs. Of these motifs, mythological elements have been identified in the motif of falling in love by drinking wine in a dream. Certain mythological elements are observed in the supernatural beings featured in the stories, and the hero’s process of falling in love resembles a shaman's initiation ritual. Supernatural elements such as the dervish, the wine, and the dream, in particular, are versions of supernatural elements from Turkish mythology reproduced under different names in folk tales.

Anahtar Kelimeler

Folk tales , mythology , shaman , poet

Kaynakça

• AÇA, M. (1998). Kozı Körpeş-Bayan Sulu Dastanı Üzerinde Mukayeseli Bir Araştırma. Selçuk Üniversitesi Enstitüsü Doktora Tezi, Konya.
• AHUNDOV, E. vd. (1985). Azerbaycan Âşıkları ve El Şairleri. (Haz. S. Sakaoğlu, A. B. Alptekin ve E. Şimşek), İstanbul: Halk Kültürü Yayınları.
• ALİZADE, R. (2020). Şamanlık Olgusu ve Ozan-Âşık Paradigmalarının Genetik Ortaklığı. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 13 (32), 1361-1375.
• ALPTEKİN, A. B. (2002). Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ALSAÇ, G. ve ALSAÇ, F. (2021). Seyrani’nin Bade İçme Ritüelinde Mevsimsel Döngü Sembolizmi. II. Develi Âşık Seyrani ve Türk Kültürü Kongresi, 113.
• ASLAN, E. (2009). Şamanizm ve Şamandan Âşığa İntikal Eden Trans Olgusu. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2(3-4), 17-37.
• ASLAN, E. (2001). “Doğu Anadolu ve Azerî Sahasında Halk Hikâyesi Anlatma Geleneği”. Erdem, 13(37), s. 53-72.
• BEYDİLİ, C. (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt-Kitap Yayın.
• BONNEFOY, Y. (2000a). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü I. Cilt. (Yay. Haz. Levent Yılmaz), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• BONNEFOY, Y. (2000b). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü II. Cilt. (Yay. Haz. Levent Yılmaz), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• BORATAV, P. N. (1984). Köroğlu Destanı. İstanbul: Adam Yayıncılık.
• BÜTÜNER, Ş. (2022). Masal ve Mitoloji (Türk Masallarında Kültlerin Çözümlenmesi. Çanakkale: Paradigma Yayınevi.
• BÜTÜNER, Ş. (2023). Ertuğrul Cavid ve Azerbaycan Somut Olmayan Kültürel Anıtlar (Halk Hikâyeleri), Çanakkale: Paradigma Akademi.
• ÇAPRAZ, E. (2018). Türk Kültüründe Mitolojik Bir Kahraman Olarak Âşıklar. Türklük Bilimi Araştırmaları, (43), 53-65.
• ÇORUHLU, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• EFENDİYEV, P. (1981), Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyyatı, Bakı.
• ELÇİN, Ş. (2005). Halk Edebiyatına Giriş. Ankara. Akçağ Yayınları.
• ELIADE E. (1999). Şamanizm. (Çev. İsmet Birkan), Ankara: İmge Kitabevi.
• ELIADE, M. (2003). Dinler Tarihine Giriş. (Çev. Lale Aslan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ELIADE, M. (2006). Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri, (Çev. İsmet Birkan), Ankara: İmge Kitabevi.
• GÜNAY, U. (2011). Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• GÜNDÜZ, E. (2009). Divan ve Halk Edebiyatı Sanatçılarına İlham Kaynağı Olan Rüya. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (22), 187-202.
• GÜNEY, E. C. (195 1), "Halk Hikâyeleri", Türk Folklor Araştırmaları, 1 (25): 3 85.
• HARVA, U. (2015). Altay Panteonu, Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar. (Çev. Ömer Suveren), İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• İÇEL, H. (2024). Batuta Seyahatnamesinden Bir Menkıbenin Bade İçme Ekseninde İncelenmesi. Türklük Bilimi Araştırmaları, (56), 75-87.
• KAFKASYALI, A. (2007). “Azerbaycan, İran ve Türkiye Türk Halk Hikâyelerinde Erzurum”. Atatürk Üniversitesi Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(33), 97-131. Türkiyat
• KALAFAT, Y. (2006). Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları V-VI. Ankara: Berikan Yayınevi.
• KAYA, D. (2007). Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• MALINOWSKI, B. (1998). İlkel Toplum. Ankara: Öteki Yayınevi.
• SEYİDOĞLU, B. (2002). “Ferhat ile Şirin”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 9(19), s. 133-135.
• ŞİŞMAN, B. (2015). Günümüz âşıklarında “rüya ve bâde motifi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(41), 316-323.
• TAHMASİB M. ve AHUNDOV E. (2005). Azerbaycan Destanları I. Cilt. (Haz. Meherrem Kasımlı), Bakü: Lider Neşriyat.