Neoliberal Ekonomi Politikaları Bağlamında Su Kaynaklarının Özelleştirilmesi: Türkiye’de HES Örneği

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 4, 2293 - 2320, 27.11.2025

Fatih Sami Özakyol , Hakan Reyhan

https://doi.org/10.25295/fsecon.1761995

Öz

Bu çalışma, neoliberalizmin kavramsal temellerini ve doğanın metalaştırılması ile mülksüzleştirilmesi süreçlerini su örneği üzerinden ele almaktadır. Neoliberalizm, yalnızca ekonomik politikalar bütünü değildir. Aynı zamanda politik, sosyal ve çevresel boyutları olan bir paradigma olarak değerlendirilir. Çalışmada neoliberalizmin yedi temel ilkesi incelenmektedir: özelleştirme, piyasalaştırma, kuralsızlaştırma, piyasa dostu yeniden düzenleme, kamu hizmetlerinde piyasa araçlarının kullanımı, sivil toplumda destek mekanizmalarının teşviki ve kendi kendine yeten birey ile toplulukların oluşturulması. Bu ilkelerin doğal kaynakların sermaye lehine dönüşümünde nasıl işlediği ortaya koyulmuştur. Türkiye örneğinde suyun özelleştirilmesi süreci analiz edilmiştir. Bu analiz kapsamında çalışma; nitel araştırma yöntemi çerçevesinde yürütülmüş olup, literatür taraması tekniği üzerine temellenmektedir. Hidroelektrik santrallerin yaygınlaşması, Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) yönetmeliklerinde yapılan değişiklikler ve Acele Kamulaştırma Kararları incelenmiştir. Enerji piyasasının liberalleştirilmesinin bu süreci nasıl hızlandırdığı gösterilmiştir. Ayrıca çalışmada, kamu yararı söylemiyle meşrulaştırılan uygulamaların yerel halkın müşterek kaynaklara erişimini sınırladığı vurgulanmıştır. Bu durumun devlet-sermaye iş birliğini güçlendirdiği belirtilmiştir. Çalışma, neoliberal ekonomi politikalarının ekonomik, politik, çevresel ve toplumsal boyutlarını birlikte ele almaktadır. Ekonomik boyutta, suyun özelleştirilmesi ve hidroelektrik santraller (HES) üzerinden sermaye lehine yeni piyasa alanlarının yaratıldığı, bunun da devlet-sermaye iş birliğini güçlendirdiği ortaya konulmaktadır. Politik boyutta, enerji piyasasının liberalleştirilmesi, Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) yönetmeliklerinde yapılan düzenlemeler ve Acele Kamulaştırma Kararlarının, piyasa aktörlerinin lehine hukuki bir zemin yarattığı bulgusu öne çıkmaktadır. Çevresel boyutta, küçük ve orta ölçekli HES’lerin çoğunlukla ekosistem üzerinde olumsuz etkiler yarattığı, ancak “ÇED gerekli değildir” kararlarıyla bu etkilerin göz ardı edildiği belirlenmiştir. Toplumsal boyutta ise, yerel halkın müşterek kaynaklara erişiminin kısıtlandığı, yaşam alanlarının daraldığı ve toplumsal tepkilerin artmasına rağmen karar süreçlerine katılım imkânlarının sınırlı olduğu saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Neoliberalizm , Doğanın Metalaşması , Suyun Özelleştirilmesi , Mülksüzleştirme , Hidroelektrik Santraller

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

124K683

Teşekkür

Bu çalışmanın finansal desteğini sağlayan TÜBİTAK'a teşekkürler.

Privatization of Water Resources in the Context of Neoliberal Economic Policies: The Case of Hydroelectric Power Plants in Türkiye

Öz

This study examines the conceptual foundations of neoliberalism and the processes of commodification and dispossession of nature through the case of water. Neoliberalism is not merely a set of economic policies but is considered a paradigm with political, social, and environmental dimensions. The study analyzes seven core principles of neoliberalism: privatization, marketization, deregulation, market-friendly reregulation, the use of market instruments in public services, the promotion of support mechanisms in civil society, and the creation of self-sufficient individuals and communities. It demonstrates how these principles function in the transformation of natural resources in favor of capital. The privatization of water in Türkiye is analyzed within this framework. This analysis is conducted within the scope of a qualitative research method and is based on literature review and document analysis techniques. The expansion of hydroelectric power plants, the amendments to Environmental Impact Assessment (EIA) regulations, and Urgent Expropriation Decisions are examined. It is shown how the liberalization of the energy market has accelerated this process. Moreover, the study emphasizes that practices legitimized under the discourse of public interest have restricted local communities’ access to common resources. This has reinforced state-capital collaboration. The study addresses the economic, political, environmental, and social dimensions of neoliberal economic policies together. In the economic dimension, it reveals that the privatization of water and hydroelectric power plants (HPPs) has created new market opportunities in favor of capital, thereby strengthening state-capital cooperation. In the political dimension, the liberalization of the energy market, the amendments to EIA regulations, and Urgent Expropriation Decisions have created a legal basis for market actors. In the environmental dimension, it is determined that small and medium-scale HPPs often have negative impacts on ecosystems, but these impacts are overlooked through ‘EIA not required’ decisions. In the social dimension, it is found that local communities’ access to common resources is restricted, their living spaces are narrowed, and despite increasing social reactions, opportunities for participation in decision-making processes remain limited.

Anahtar Kelimeler

Neoliberalism , Commodification of Nature , Water Privatization , Dispossession , Hydroelectric Power Plants

Proje Numarası

124K683

Kaynakça

• Akalın, U. S. (2009). Neoliberal iktisadın gelişimi üzerine kısa bir not. Neoliberal İktisadın Marksist Eleştirisi (9-21). Kalkedon Yayınları.
• Anayasa, 168 Tabii Servetlerin ve Kaynakların Aranması ve İşletilmesi (1982).
• Angus, I. (2024). ’Sözde ilkel birikim’in anlamı. Monthly Review, 2, 101-108.
• Aslan, Y., Yaşar, C., & Karabörk, M. Ç. (2004). Bir mikro-hidro örneği: Kayaboğazı barajı. ELECO’2004 Elektrik-Elektronik Mühendisliği Sempozyumu ve Fuarı, Elektrik Kitapçığı 8 –12 Aralık 2004, 21-25.
• Bakker, K. J. (2003). An uncooperative commodity: Privatizing water in England and Wales. Oxford University Press.
• Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap-İşlet-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanun (1994). Resmi Gazete (Sayı: 21959)
• Castree, N. (2008). Neoliberalising nature: The logics of deregulation and reregulation. Environment and Planning A: Economy and Space, 40(1), 131-152. https://doi.org/10.1068/a3999
• Castree, N. (2010). Neoliberalism and the biophysical environment 1: What ‘neoliberalism’ is, and what difference nature makes to it. Geography Compass, 4(12), 1725-1733. https://doi.org/10.1111/j.1749-8198.2010.00405.x
• Castree, N. (2011). Neoliberalism and the biophysical environment 3: Putting theory into practice: neoliberalism and the biophysical environment 3. Geography Compass, 5(1), 35-49. https://doi.org/10.1111/j.1749-8198.2010.00406.x
• Çimenci, V. (2011). Küçük hidroelektrik santraller ve dere yatağında bırakılması gereken can suyu miktarı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Çoban, A., Özlüer, F., & Erensü, S. (2015). Türkiye’de doğanın neoliberalleştirilmesi ve bu sürece karşı mücadeleler. A. Çoban (Ed.), Yerel yönetim kent ve ekoloji (399-456). İmge Kitabevi.
• ÇŞB. (2025a). Mülga ÇED Yönetmelikleri. Mülga ÇED Yönetmelikleri. https://ced.csb.gov.tr/mulga-ced-yonetmelikleri-uygulamasi
• ÇŞB. (2025b). T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Kararları Listesi. Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED): ÇED Olumlu Kararları.
• Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce Yürütülen Hizmetler Hakkında Kanun (1953). Resmi Gazete (Sayı: 8592) https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.3.6200.pdf
• Dinçel, A. (1973). Türkiye’de elektriklendirme hizmetlerinin kısa tarihçesi. Türkiye Elektrik Kurumu Dergisi.
• DSİ. (2021). T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı: Haritalı İstatistik Bülteni.
• DSİ. (2023a). DSİ 2023 Yılı Faaliyet Raporu. T. C. Tarım ve Orman Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü.
• DSİ. (2023b). DSİ 2023 Yılı Performans Programı [Resmi]. T. C. Tarım ve Orman Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü.
• DSİ. (2024a). Tablo 4.3: İllere Göre DSİ Tarafından İnşa Edilen Hidroelektrik Santraller 1955-2023. DSİ 2023 Yılı Resmi Su Kaynakları İstatistikleri.
• DSİ. (2024b). Tablo 4.4: İllere Göre Özel Sektör Tarafından İnşa Edilen Hidroelektrik Santraller, 1924-2023. DSİ 2023 Yılı Resmi Su Kaynakları İstatistikleri. https://dsi.gov.tr/Sayfa/Detay/1916
• Dumenil, G., & Levy, D. (2009). Marksist bir neoliberalizm teorisi. G. Akalın & U. S. Akalın (Ed.), Neoliberal iktisadın Marksist eleştirisi (H. Tunalı, Çev.) (49-69). Kalkedon Yayınları.
• Dumenil, G., & Levy, D. (2020). Neoliberal (karşı)devrim. A. Saad-Filho & D. Johnston, Neoliberalizm: muhalif bir seçki (3. Bs, Ş. Başlı & T. Öncel, Çev.) (25-41). Yordam Kitap.
• Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (2019). Resmi Gazete (Sayı: 30802)
• Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunca Yapılacak Kamulaştırmalarda 2942 Sayılı Kamulaştırma Kanununun 27nci Maddesinin Uygulanmasına Dair Karar (2004). Resmi Gazete (Sayı: 25599)
• EPDK. (t.y.). EPDK Faaliyet Raporları Listesi. Faaliyet Raporları Listesi. https://www.epdk.gov.tr/Detay/Icerik/3-0-56/faaliyet-raporlari
• EPDK. (2021). EPDK Faaliyet Raporu 2020. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu. https://www.epdk.gov.tr/Detay/Icerik/3-0-56/faaliyet-raporlari
• EPDK. (2024). EPDK: Elektrik Piyasası 2023 Yılı Piyasa Gelişim Raporu. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu.
• Erensü, S. (2016). Neoliberalleşmenin doğası, doğanın neoliberalleşmesi: Su-enerji rabıtası üzerinden neoliberalizm ve müphemlik. C. Aksu, S. Erensü & E. Evren (Ed.), Sudan sebepler: Türkiye’de neoliberal su-enerji politikaları ve direnişler (37-64). İletişim Yayınları.
• Erensü, S. (2017). Turkey’s hydropower renaissance: Nature, neoliberalism and development in the cracks of infrastructure. F. Adaman, B. Akbulut & M. Arsel (Ed.), Neoliberal Turkey and its discontents: Economic policy and the environment under Erdoğan (120-146). I.B.Tauris. https://doi.org/10.5040/9781350987326
• EÜAŞ. (2024). EÜAŞ 2023 Yılı Faaliyet Raporu. Elektrik Üretim A.Ş. EÜAŞ.
• Gençer. (2023). Kentsel Dönüşüm Kanunu. https://www.mghukuk.av.tr/kentsel-donusum-kanunu/
• Gökdemir, M., Kömürcü, M. İ., & Evcimen, T. U. (2012). Türkiye’de hidroelektrik enerji ve HES uygulamalarına genel bakış. Türkiye Mühendislik Haberleri Dergisi, 471, 18-26.
• Harvey, D. (2019). Yeni emperyalizm (A. N. Bingöl, Çev.). Sel Yayıncılık.
• Harvey, D. (2021). Neoliberalizmin kısa tarihi (A. Onacak, Çev.; 3. bs). Sel Yayıncılık.
• İşadamı Olsam HES’e Yatırım Yapardım. (2007). İşadamı Olsam HES’e Yatırım Yapardım. https://www.haberturk.com/ekonomi/makro-ekonomi/haber/11910-isadami-olsam-hese-yatirim-yapardim?page=4
• Kaya, A. Y. (2016). Sermaye-emek kutuplaşmasının yeniden üretimi: Acele kamulaştırma kararlarında HES’ler. Sudan sebepler: Türkiye’de neoliberal su-enerji politikaları ve direnişler (65-92). İletişim Yayınları.
• Kaygusuz, K., & Arsel, M. (2005). Energy, politics and policy. F. Adaman & M. Arsel (Ed.), Environmentalism in Turkey: Between democracy and development. Ashgate.
• Komşuoğlu, A. (2003). Siyasal liderlik ve Süleyman Demirel örneği. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Küçükuğurlu, M. (2011). Visera (Işıklar) santrali ve Trabzon Elektrik Türk Anonim Şirketi’nin faaliyetleri. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 10(10), 101-124.
• Marx, K. (2018). Kapital: Ekonomi politiğin eleştirisi (M. Selik & N. Satlıgan, Çev.; 11. bs, C. 1). Yordam Kitap.
• Polanyi, K. (1986). Büyük dönüşüm (A. Buğra, Çev.). Alan Yayıncılık.
• Robinson, W. I. (2022). Küresel polis devleti (A. E. Pilgir, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Saad-Filho, A., & Johnston, D. (2020). Giriş. A. Saad-Filho & D. Johnston (Ed.), Neoliberalizm: Muhalif bir seçki (3. bs, Ş. Başlı & T. Öncel, Çev.) (13-24). Yordam Kitap.
• Sağır, H. (2012). Su-enerji-çevre ilişkileri bağlamında hidroelektrik santrallerinin (HES) ekolojik ve ekonomik etkileri: Doğu Karadeniz bölgesi hidroelektrik santralleri araştırması. Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sarıkaya, S. (2012). Mikro HES sektörel analiz raporu. Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı: Bitlis - Muş - Hakkarı - Van.
• Süme, V., & Fırat, S. S. (2020). Hidroelektrik santraller ve Rize ilinde bulunan hidroelektrik santrallerin şehir ve Doğu Karadeniz havzası için önemi. Türk Hidrolik Dergisi, 4(2), 1-15.
• Swyngedouw, E. (2005). Dispossessing H2O: The contested terrain of water privatization. Capitalism Nature Socialism, 16(1), 81-98. https://doi.org/10.1080/1045575052000335384
• TEİAŞ. (2025). Anlık Üretimin Kaynaklara Göre Dağılımı (MW). Türkiye Elektrik İstatistikleri. https://ytbsbilgi.teias.gov.tr/ytbsbilgi/frm_istatistikler.jsf
• TEİAŞ. (2023a). Tablo 6: Türkiye Kurulu Gücünün Yıllar İtibariyle Gelişimi (1913-2023). Türkiye Elektrik Üretim-İletim 2023 Yılı İstatistikleri. https://www.teias.gov.tr/turkiye-elektrik-uretim-iletim-istatistikleri
• Tharme, R. (2003). A global perspective on environmental flow assessment: Emerging trends in the development and application of environmental flow methodologies for rivers. River Research and Applications, 19(5-6), 397-441. https://doi.org/10.1002/rra.736
• Thorsen, D. E., & Lie, A. (2007). What is neo-liberalism? Department of Political Science University of Oslo, 1-21.
• Türkiye Elektrik Kurumu Dışındaki Kuruluşların Elektrik Üretimi, İletimi, Dağıtımı ve Ticareti İle Görevlendirilmesi Hakkında Kanun (1984). Resmi Gazete (Sayı: 18610)
• Türkiye’de Sular Hukuku ve Özelleştirme. (1999). Emek Araştırma Dergisi, 1, 74-81.
• Yılmaz, G. (2013). Suyun metalaşması: Kıtlığın nedeni kıtlığa çare olabilir mi? Evrensel Kültür Kitaplığı.
• Yiğitbaşıoğlu, H. (1996). Türkiye’deki barajlar. Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafya Araştrıma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 5, 171-181.