Troya (Truva) Millî Parkında Osmanlı Arkeolojisi

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 1, 59 - 121, 28.02.2019

Ali Osman Uysal

https://doi.org/10.32958/gastoria.512301

Öz

Ottoman Archaeology in Troy National Park

Öz

Troya (Truva) Millî Parkı,
antik Troas bölgesindeki  Troia ören yeri
ve çevresindeki tarihî – kültürel dokuyu korumak amacıyla 1996 yılında
kurulmuştur. Bu yörenin –Troia başta olmak üzere- prehistorik, proto-historik,
Yunan, Helenistik ve Roma dönemleri, Schliemann’ın kazılarından itibaren bilim
adamları tarafından etraflıca araştırılmıştır. Buna karşılık, Troya çevresinin
Osmanlı arkeolojisi açısından yeterince incelendiği söylenemez. Bu nedenle, makalemizde
millî park sınırları içindeki Osmanlı yerleşimleri ve maddî kültür verilerinin
irdelenmesi amaçlanmıştır.

Tarihsel arkeolojinin bir dalı
olan İslam Arkeolojisi içinde yeni bir alt disiplin olarak gelişmeye başlayan
Osmanlı arkeolojisinin önemi; Prof.Dr. Abdülcelil Temimî, Uzi Baram ve Lynda
Carroll gibi araştırmacılar tarafından vurgulanmıştı. Üç kıtaya yayılan Osmanlı
imparatorluğunun arkeolojisi –hiç kuşkusuz- çok yönlü ve çok boyutlu bir uğraş
alanıdır. Buna karşılık Troya Millî Parkıyla sınırlanmış bir alanın Osmanlı
geçmişini, ana hatlarıyla bir makale kapsamına sığdırmak mümkün görünmektedir.
Bu bölgede kalıcı olarak 14. Yüzyıl başlarında başlayan Türk iskânı; Orhan Gâzi
devrinden itibaren Osmanlı idaresi altında gelişmiştir. 16. Yüzyıldan Osmanlı  arşiv belgeleri, antik Troia harabeleri
(Hisarlık) çevresinde üç köy bulunduğunu gösterir. Bunlar Halil-ili (Halileli),
Kum Köy ve Kalafatlu (Kalafatlı) köyleridir.  Hisarlık’ın kuzeybatısında sahile yakın
konumdaki Yenişehir ise antik Sigeum’un (Sigeion /Sigée) yanı başında
-muhtemelen - 17. yüzyılda kurulmuş bir 
Hıristiyan köyüdür. 17. Yüzyılda Hisarlık’ın kuzeybatısında, Çanakkale
boğazının girişine Sultan IV. Mehmed’in annesi Valide Turhan Sultan tarafından
Kum Kale (Kal’a-i Sultâniye /Sultan Hisarı) ve Avrupa kıyısına Seddü’l-bahr
Kalesi yaptırılır. Vakfiye belgesinde, Valide Turhan Sultan’ın kale halkı için
bir câmi, mektep ve çifte hamam yaptırdığı da kayıtlıdır. Bu kalenin yanında
oluşan köy, Çanakkale savaşları sırasında harap olur ve köylüler Kum Köy’e (Yeni
Kumkale köyü) göç ederler. Bu sırada savaşta harap olan Kum Kale camisinin
kitabesi de Kum Köy’deki caminin minaresine yerleştirilir.

Millî parktaki Halileli
köyünde Osmanlı arkeolojisi açısından sadece mezar taşları dikkati çeker. Kalafatlı
köyüne 1928 yılında Bulgaristan’dan göçen Türkler yerleştirilmiştir. Köy bu
yıllarda yeniden kurulmuştur. Buna karşılık Çıplak Köy geç Osmanlı döneminde
kurulmuş olup; 19. Yüzyıl üslûbunda iki cepheli bir çeşmeye, bir konağa ve daha
ziyade 18.-19. yüzyıl mezar taşları bulunan tarihî mezarlığa sahiptir. Troia
harabeleri yakınındaki Tevfikiye köyü ise 19. yüzyılın sonlarında Balkanlardan
göçen Türkler için kurulmuştur. Millî park içinde Osmanlı dönemi açısından en
göze çarpan anıt, Yerkesiği’ndeki Cezayirli Hasan Paşa köşküdür. Kule ev
tarzındaki köşk; Hasan Paşa çiftliğinin köşesinde yer alıyordu. Çiftliğin diğer
binaları yıkılmıştır. Köşkün yakınından geçerek Beşik Sivri Tepe’nin
güneyindeki Hanım Değirmeni’ne su 
sağlayan kanalı ve değirmeni de Hasan Paşa’nın yaptırdığı kabul edilir.

Anahtar Kelimeler

Troya, Osmanlı Arkeolojisi, Çıplak Köy, Kalafat

Kaynakça

• 1.Arşiv Belgeleri:Osmanlı Arşivi, BEO 63.4705.42.Basılı Kaynaklar:Altıer, S. (2016). Çanakkale ve çevresindeki bazı Türk dönemi yapılarında görülen denizcilikle ilgili kazıma (grafiti) tasvirler. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 21, 1-26.Altun A. ve Demirsar-Arlı, B.(2011). Excavations in Iznik. H.Eren (ed.). in Proceedings of the first international congress on Islamic archaeology 2005 (pp.125-132). İstanbul: Research Centre for Islamic History, Art and Culture (IRCICA).Arel, A. (1993). About The Hasan Paşa Tower at Yerkesiği on the plain of Troia. Studia Troica, (3), 173-188.Arslantürk, H.A. (2012). Turhan Valide Sultan Vakfiyesi. İstanbul: Okur Kitaplığı Metamorfoz Yayıncılık.Aslan, R.(2002). Die beziehung zwischen mensch und umwelt in der Troas in Osmanischer zeit. R.Aslan, S.Blum, G. Kastl, F. Schweizer ve D.Thumm (ed.). Festschrift für Manfred Korfmann, 3 (923-934) içinde, Remshalden-Grunbach: Verlag Bernhard Albert Greiner. Aslan, R. (2003). The Relaitonship between man and landscape in the Troad during Ottoman period. G. A. Wagner, E. Pernicka ve H.P. Uerpmann (ed.). in Troia and The Troad (31-41), Heidelberg: Springer Verlag.Baram, U. ve Carroll, L.(ed.).(2004). Osmanlı Arkeolojisi. (çev.B. Altınok), İstanbul: Kitap Yayınevi. (oroijinal baskı,2000).Brown, J. (2017). Homeric Sites Around Troy, O’Connor : Parrot Press.Choiseul-Gouffier, Le Compte de (1822). Voyage Pittoresque de la Grèce (1776), II, Paris : Blaise Librairie. Choiseul-Gouffier, Le Compte de (1842). Voyage Pittoresque dans l’Empire Ottoman, en Grèce, dans la Troade. Paris : A La Librairie de J. – P. Aillaud.Daux, G. (1958). Les Étapes de L’Archéologie. Paris: Presses Universitaires de France.Demircan, H.(2000). Osmanlı Klasik Dönemi Biga Tarihi. (yayınlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.Dündar, R. (2013). 59 No.lu Tahrir Defterine göre Biga sancağında yerleşim ve nüfus. JASSS (The Journal of Academic Social Science Studies), 6(2), 1131-1167.Easton, D.F., (2002). Schliemann’s Excavations at Troia 1870-1873, Mainz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern,Eren, R.(1994). Çanakkale İlinin Tarih İçindeki Gelişimi ve Folklor İncelemeleri. Çanakkale: İstanbul ofset.Evliya Çelebi, (2001). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5. Kitap, Y.Dağlı ve S.A. Kahraman ve İ. Sezgin (haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.Gamble, C. (2014). Arkeolojinin Temelleri. (Çev. D. Kayıhan), İstanbul: Aktüelarkeoloji Yayınları.Gerrard, C.(2003). Medieval Archaeology: Understanding traditions and contemporary approaches. London: Routledge (Taylor and Francis Group).Grelot, G. (1680). Relation Nouvelle d’un voyage de Constantinople, Paris: Chez la veuve de Damien Foucault.İnalcık, H. (2000). Osmanlı İmparatorluğunun ekonomik ve sosyal tarihi. I(1300-1600), (çev. H. Berktay), İstanbul: Eren Yayıncılık. (orijinal baskı,Cambridge University Press, 1994).Insoll, T. (2007). İslam Arkeolojisi. (Çev.B.Tırnakçı), İstanbul: Homer Kitabevi. (orijinal baskı,1999).İşipek, A.R.(2009). Cezayirli Gazi Hasan Paşa. İstanbul: Deniz Basımevi Müdürlüğü.Karasi Vilâyetine Mahsus Salnâme (1305 / 1888). Balıkesri: Vilâyet Matbaası.Korfmann, M. (1986). Troy: Topography and Navigation. M.Mellink (ed.). in Troy and The Trojan War (1-16), a Symposium held at Bryn Mawr College, October 1984. Bryn Mawr.Lechevalier, J.P.(1802). Voyages de la Troade: fait dans les années 1785 et 1786; Recueil des cartes, plans, vues et médailles. Paris: DENTU Imprim.-Libr.Mallet, A.M.(1719). Detroit de Gallipoli die Dardanellen. Frankfurt.Moreno, J.(1790). Viage a Constantinopla en el ano de 1784. Madrid: Imprenta Real.Özer, M.(2014). Edirne Yeni Saray (Saray-ı Cedid-i Amire) Kazısı 2010 yılı çalışmaları. Sanat Tarihi Dergisi, XXIII(1), 39-66.Petersen, A.(2017). “Under the yoke”: the archaeology of the Ottoman period in Bulgaria. Journal of Islamic Archaeology, 4(1), 23-48.Pîrî Reis, Kitâb-ı Bahriye (Denizcilik Kitabı), C.1, Y. Senemoğlu (haz.). İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.Redford, S.(2007). “What have you done for Anatolia today?”: Islamic Archaeology in the early years of The Turkish Republic. Muqarnas, 24, 243-252.Renfrew, C. ve Bahn, P. (2017). Arkeoloji: Kuramlar, Yöntemler ve Uygulama. (Çev. G. Ergin). İstanbul: Homer Kitabevi. (orijinal baskı,1991; yedinci baskı,2016).Rose, C.B.(2014). The Archaeology of Greek and Roman Troy. New York: Cambridge University Press.Said, E. (1998). Oryantalizm (Doğu Bilim): Sömürgeciliğin Keşif Kolu. (Çev.N.Uzel), İstanbul: İrfan Yayımcılık.Sayılır, B., Yazıcı, G., Altıer, S. ve Acıoğlu, Y. (2012). Kumkkale Tarihî Türk Mezarlığı, İstanbul: Egemen Matbaa.Schliemann, H. (1875). Troy and Its Remain ; a narrative of researches and discoveries made on the site of Ilium and in the Trojan plain. B.A. Philip Smith (ed.), London : J.Muray.Schliemann, H.(1881). Ilios : The city and country of the Trojans. New York : Hasper and Brother.Schliemann, H.(1884). Troja : Results of the latest researches and discoveries on the site of Homer’s Troy. New York : Harper and Btothers.Spon, J. ve Wheler, G. (1678). Voyages d’Italie, de Dalmatie, de Grèce et du Levant fait en 1675 et 1676. T.I, Lyon : Chez Antoine Cellier le fils.Temimî, A.(1997). (ed.). Corpus d’Archéologie Ottomane; Actes de Ier Congrès International. Zaghouan: Fondation Temimî.Thys-Şenocak, L.(1999). Bir Valide Sultan’ın himayesinde Seddülbahir ve Kumkale. Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras” Uluslararası Kongre (25-27 Kasım 1999) içinde (ss.112-117)., İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi.Thys-Şenocak, L.(2001). Kumkale ve Seddülbahir Osmanlı Kaleleri. Cogito, 28, 274-282.Tournefort, J.P.de.(1737). Relation d’un voyage du Levant, fait par ordre du Roy. I, Paris: De l’Imprimerie Royale.Uysal, A.O. (2018). Kubad Abad şehri ve kalıntıları. A.Yavaş ve O. Koçyiğit (ed.). Beyşehir Gölü Kıyısında Bir Selçuklu Sitesi: Kubad Abad içinde (103-110), Konya: Konya Büyük Şehir Belediyesi Kültür AŞ. Yayını.Uysal, A.O.(2018). Çanakkale ili Lapseki, Biga, Çan, Bayramiç, Ayvacık ve Ezine ilçeleri Türk dönemi yüzey araştırması (2016). C.Keskin (haz.). 35. Araştırma Sonuçları Toplantısı (22-26 Mayıs 2017 Bursa), 1, içinde (ss.61-84), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı yayını.Uysal, A.O. (2010). Gelibolu yarımadasında bir Osmanlı yerleşimi: Yenişehir (Burhan). XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (14-16 Ekim 2009, Pamukkale Üniversitesi) içinde (ss. 653-662), İstanbul: Biltur Basım –Yayın.Uysal, A.O.(2011). Excavations at the “Fatih Foundry” in Demirköy: the 2003-2004 season. H. Eren (ed.). in Proceedings of the first international congress on Islamic archaeology 2005 (pp.133-148). İstanbul: Research Centre for Islamic History, Art and Culture (IRCICA).Uysal, Z. (2016). Cezayirli Gazi Hasan Paşa’nın Çanakkale civarındaki eserleri. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 21, 47-78. Yakıtal, E. (1989) Derya Kaptanı Gâzi Hasan Paşa’nın vakfiyeleri. IX . Türk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eylül 1981) Kongreye Sunulan Tebliğler, C.III içinde (ss.1261-1275), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530).(1995). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını. 3.Elektronik Kaynakça:https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b531007167.r=le%20plan%20du%20Cornillon?rk=64378;0 adresinden Cornillon’un Kum kale planı.https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b531006698?rk=21459;2. adresinden Hidrograf Dumée Garde de la Marine tarafından 17.yy ikinci yarısında yapılmış Kum Kale planı.https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b53100675w adresinden Le comte de Bonneval et Dumas’nın Kum kale krokisi.https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b531006522. adresinden Berquin Pierre’in Kum Kale plan paftası.