Disiplinlerarası restorasyon çalışması: Hasankeyf Kalesindeki tarihi Küçük Saray'ın yerinde yükseltilmesi

Yıl 2025, Cilt: 40 Sayı: 1, 203 - 218, 16.08.2024

Serap Sevgi

https://doi.org/10.17341/gazimmfd.1341665

Öz

Ilısu Barajı ve HES projesi rezervuar alanında kalan Tarihi Hasankeyf yerleşiminin "Aşağı Şehir" denilen Dicle Nehri'nin iki kıyısındaki anıtları ve baraj maksimum su kotu (+527,86 m.) üzerinde kalan "Yukarı Şehir" diye anılan "Hasankeyf İç Kale Bölgesi'nin kayaç zemini, baraj gölünde biriken sudan doğrudan, üzerindeki tarihi anıtlar ise dolaylı şekilde etkilenmektedir. Kale bölgesinin zemini ve Küçük Saray'ın üzerine inşa edildiği kaya bloğunda; jeoteknik incelemeler, laboratuvar testleriyle desteklenerek kayaçların özellikleri incelenmiştir. Mevcut durumda ıslanma-kuruma ve donma-çözünme etkisiyle yamaçlardaki kayaçlarda kopmalar nedeniyle, baraj gölünde birikecek suyun kuru formasyondaki bu kayaçlara olumsuz etkileri olacağı belirlenmiştir. Kalenin kayaçlarının dolayısıyla üzerindeki kültür varlıklarının korunması için güney, kuzey ve doğu yönündeki vadilere, baraj maksimum su kotuna kadar doğal malzemelerle dolgu yapılarak, suyun kireç taşı kayaçlarda oluşturacağı aşındırıcı etki ve iç bölgelere sızıntılar azaltılmıştır. Küçük Saray'ın (12-13.yüzyıl) zemin kotunun, Kale çevresine yapılan koruma dolgusundan aşağı kalması nedeniyle, çevresine ters baraj sistemi yapılarak anıt yerinde korunmuştur. Ancak su seviyesi +524,00 kotuna ulaştığında baraj gölünden su sızıntıları anıtın çevresinde birikerek göllenmiş ve restorasyonu yapılan anıtta yeni bozulmalara oluşmuştur. Anıtın tekrar suya maruz kalması mimari ve yapısal bütünlüğüne zarar vereceğinden mevcut yerinde 6, 00 metre yükseltilmesine yönelik mimari koruma, yapısal güçlendirme ve yerinde yükseltme uygulaması disiplinler arası bütüncül bir çalışmayla gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mimari restorasyon, tarihi yapıların güçlendirilmesi, tarihi yapıların yerinde yükseltilmesi, Hasankeyf Kalesi, Küçük Saray.

Teşekkür

Çalışmanın proje ve uygulamasında Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü'nde Mimar olarak görev alan yazar, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğüne, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğüne, Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kuruluna, Diyarbakır Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğüne, Bilim Komisyonu üyelerine, Hasankeyf Kazı Başkanlığına, Hasankeyf Müze Müdürlüğüne, katkı vermiş bütün bilim insanlarına, ana /alt yüklenicilik yapmış bütün firmalara, katkısı olan bütün teknik personel ve işçilere teşekkürlerini sunarlar.

Interdisciplinary restoration work: Jacking up (raising) the historical Small Palace in Hasankeyf Castle in place

Öz

The monuments on both banks of the Tigris River, known as the "Lower City", in the historical settlement of Hasankeyf, located in the reservoir area of the Ilisu Dam and HEPP Project, and the rocky ground of the "Inner Castle Region of Hasankeyf", known as the "Upper City", above the maximum water level of the dam (+527.86 m), will be directly affected by the water accumulating in the dam lake, while the historical monuments on them will be indirectly affected. Geotechnical investigations, supported by laboratory tests, were carried out to study the characteristics of the rock in the castle area and the rock block on which the Small Palace was built. It was found that the water accumulating in the reservoir would have a detrimental effect on these rocks in the dry state, causing fractures in the rock on the slopes due to the effects of wetting, drying and freezing and thawing. In order to protect the castle's rocks and the cultural heritage on them, natural materials were used to fill the valleys to the south, north and east up to the maximum water level of the dam, reducing the abrasive effect of the water on the limestone rocks and minimising infiltration into the interior regions. As the ground level of the Small Palace (12th-13th century) was lower than the protective embankment around the castle, a reverse dam system was constructed around it to preserve the monument in situ. However, when the water level reached +524.00 m, water seepage from the reservoir accumulated around the monument, causing further deterioration of the restored monument. Due to the potential damage to the architectural and structural integrity of the monument if exposed to water again, an interdisciplinary holistic study was carried out to implement architectural conservation, structural strengthening, and in-situ elevation, resulting in the monument being jacked-up (raised) by 6.00 metres at its current location.

Anahtar Kelimeler

Architectural conservation, strengthening of historic buildings, jacking-up of Historic Building, Hasankeyf Castle, Small Palace

Kaynakça

• 1. Bresser. Strengthen monumental clock tower Istanbul. https://www.bresser.nu/en/projecten/strengthen-monumental-clock-tower-istanbul/. Erişim tarihi: Temmuz 11, 2023.
• 2. Bresser. Old house, new history. https://www.bresser.nu/en/projecten/old-house-new-history/. Erişim tarihi: Temmuz 11, 2023.
• 3. Sevgi, S., Murat, Ç., Yılmaz, M., Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi’nin Koruma ve Kurtarma (Taşıma) Projesi, Kâgir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri IX Bildirileri,İstanbul-Türkiye, 10-37, 05-06 Aralık, 2017.
• 4. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ve Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü arşivi, 2008-2023.
• 5. Bilgin, A.,Arslan, S., Şenay, Y., Polat, S., Hasankeyf Ve Yöresindeki Kayaçlardaki Ayrışma Ve Bu Ayrışmanın Yerleşim Alana Olan Etkisi, Batman University International Participated Science and Culture Symposium, Batman, Türkiye, Batman University Journal of Life Sciences, Volume 1, Number 2, 43-55, 18-20 April, 2012.
• 6. Sinanoğlu, D., Siyako, M., Karadoğan, S., Özgen Erdem, N., Hasankeyf (Batman) Site From Cultural Geological Perspective, Türkiye Jeoloji Bülteni, 60 (1), 35-48, DOI: 10.25288/tjb.297815, 2017.
• 7. Kayabalı, K., Beyaz, T., Strong Motion Attenuation Relationship For Turkey-A Different Perspective, Bulletin of Engineering Geology and the Environment, (70) 3, 467-481, 2011.
• 8. Gülkan P., Kalkan., E., Attenuation Modeling of Recent Earthquakes in Turkey, J Seismol., 6, 397-409, 2002.
• 9. Ulusay, R., Tuncay, E., Sönmez, H., Gökceoglu, C., An Attenuation Relationship Based On Turkish Strong Motion Data and Reacceleration Map of Turkey, Eng. Geol., 74, 265-191, 2004.
• 10. Kayabalı, Kamil, Hasankeyf İlçesinin Depremselliği, DSİ Arşivi, 10-12, 2016.
• 11. Es Proje, Hasankeyf Antik Kentinin Jeolojik-Jeoteknik Bakımdan Araştırılması Ve Güçlendirilmesi Proje Yapımı, Jeolojik Etüt Raporu, DSİ Genel Müdürlüğü arşivi, 2013.
• 12. Es Proje, Mardin-Hasankeyf Antik Kentinin Jeolojik-Jeoteknik Bakımdan Araştırılması Ve Güçlendirilmesi Proje Yapımı, Doğal Yapı Gereçleri Raporu, DSİ Genel Müdürlüğü arşivi, 2013.
• 13. Akgün, H. Remediation Of The Geotechnical Problems of the Hasankeyf Historical Area, Southeastern Turkey. Env Geol 44, 522–529, https://doi.org/10.1007/s00254-002-0743-4, 2003.
• 14. Topal, T., Kaya, Y., Assessment of Deterioration and Collapse Mechanisms of Dolomitic Limestone At Hasankeyf Antique City Before And After Reservoir Impounding (Turkey), Environ Earth Sci 75, 131, https://doi.org/10.1007/s12665-015-5062-7, 2016.
• 15. Topal T, Türer, A., Batman Hasankeyf Kalesi (Yukarı Şehir) Alanındaki 15 +1 Proje Alanı’nda Görülen Zeminin Jeolojik Yapısına Bağlı Sorunlar Hakkında İnceleme – Değerlendirme ve Koruma – Onarım, Destekleme ve Güçlendirme Uygulamaları Proje Raporu, Orta Doğu Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü ve Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Ankara, KA.BA Eski Eserler Koruma ve Değerlendirme – Mimarlık Ltd, DSİ arşivi, 2014.
• 16. Yılmaz, M., Küçük Saray Rölöve, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü arşivi, 2021.
• 17. Erdal, Z., Tümer, Ş., Hasankeyf: Küçük Saray Mimarisi Üzerine Bir Değerlendirme, Milli Saraylar Sanat Tarih Mimarlık Dergisi, 32-51, 2022.
• 18. Kılcı, A., Hasankeyf Vakıf Eserleri, V. Vakıf Haftası (Restorasyon ve Vakıfların Ekonomik ve Sosyal Etkileri Semineri), Ankara-Türkiye, VGM Yayınları, 159-192, 1987.
• 19. Arık, M. O., Hasankeyf 2001 Yılı Kazı ve Araştırma Çalışmaları, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Kültür Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara-Türkiye, 249-282, 27-31 Mayıs 2002.
• 20. Arık, M. O., Hasankeyf, Üç Dünyanın Buluştuğu Kent, Türkiye İş Bankası Yayınları, Kültür Yayınları Ltd., Şti., Ankara-Türkiye, 2003.
• 21. Uluçam, A., Hasankeyf’in Mimarlık Tarihi, I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Batman- Türkiye, 423-455, 2010.
• 22. Akyol, Batman – Hasankeyf, Hasankeyf Kalesi / Yukarı Şehir Yapı Malzemeleri Arkeometrik Analizleri Raporu, Ankara Üniversitesi Teknokent Ankara İleri Teknoloji Yatırımları A.Ş., Ankara Üniversitesi Yer Bilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi (YEBİM), Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü Malzeme Araştırma ve Koruma Laboratuvarı (MAKLAB), DSİ Genel Müdürlüğü arşivi, 2014.
• 23. KA.BA Eski Eserler Koruma ve Değerlendirme – Mimarlık Ltd, Hasankeyf Antik Kentinin Jeolojik-Jeoteknik Bakımdan Araştırılması Ve Güçlendirilmesi Proje Yapımı İşi, Koruma - Onarım, Destekleme Ve Güçlendirme Uygulama Projesi Ve Detayları, Proje Raporu, 2014.
• 24. ER-BU İnşaat, Küçük Saray'ın Bütüncül Olarak Kaldırılması Projesi ve statik hesapları, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü arşivi, 2021.