TATARLARDA MARİFETÇİLİK VE CEDİTÇİLİK ÜZERİNE NOTLAR

Yıl 2020, Sayı: 26, 45 - 53, 30.06.2020

Mustafa Öner

Öz

Türk Dünyasında modernleşme akımının dramatik bir biçimde Rusya işgaline erkenden giren İdil-Ural bölgesinde başladığı anlaşılıyor. 1552’de Kazan Hanlığının yıkılmasıyla başlayan süreç bölgedeki topluluklar üzerinde bir Hristiyanlaştırma hareketidir. 1773’de Orenburg’da başlayan Pugaçev isyanına asırlardır ezilen Tatar-Başkurt toplulukları da kalabalık olarak katılmışlardır. Bunun sonucunda II. Katarina, başka bir denge siyasetine geçerek 1788’de merkezi Ufa’da olan Rusya Müslüman Ruhani Meclisi (Duhovnoe Sobranie Musulman Rossii) kurmuştur. Böylece, geleneksel dinin yaşandığı Türkistan’a karşı, modernleşmeye açık olan Tatar mollaları ortaya çıkmıştır. XIX. yüzyılda, A. Utız-İmeni, A. Kursavi, Ş. Mercani gibi modern din anlayışına sahip bilginlerin başlattığı aydınlanma akımı, aynı yüzyılın sonlarında tam bir modernizm hâlini aldı. Türk Dünyası ve Avrasya kültür tarihinde Ceditçilik denen bu olgu, eğitim kökenli büyük bir akıma dönüşmüştür. Makalede Kazan, Ufa, Orenburg gibi Tatar kültür merkezlerinde XIX. yüzyılda ortaya çıkan dinî aydınlanma (Marifetçilik) ve onun ardından gelişen Ceditçilik akımı ana hatlarıyla incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tatarlar, Kültür, Marifetçilik, Ceditçilik

Kaynakça

• ABDULLİN, Yahya (1999a), “Yañaça fikěrlev hem Tatar ictimagıy fikěrě tariyhınıñ kayběr mes’elelerě”, Millet Yazmışı, Uylanuvlar, Kazan: Fen Neşriyatı, 9-23.
• ABDULLİN, Yahya (1999b), “Ceditçělěk hem Hezěrgě Zaman”, Millet Yazmışı, Uylanuvlar, Kazan: Fen Neşriyatı, 43-51.
• ABİLOV, Şakir Şihapoviç red. (1984), Tatar Edebiyatı Tariyhı-1, Urta gasırlar devěrě, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 567 s.
• AKÇURA, Yusuf (1990), Türkçülük. İstanbul: Toker.
• AKPINAR, Yavuz Haz. (2017), İsmail Gaspıralı Eğitim Yazıları (Usûl-i Cedit Eğitim Hakkındaki Yazıları, Eserleri), İstanbul: Ötüken, 590 s.
• ARSAL, Sadri Maksudi (1979), Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları, 4. Baskı, İstanbul: Ötüken.
• ARSLAN, Ahmet (2002), Felsefe (Yayın Yönetmeni: T. Bümin), İstanbul: “TÜSİAD Yay.”
• BENNİGSEN, Aleksandre – QUELQUEJAY-Lemercier Chantal (1981), Step’de Ezan Sesleri - Sovyet rejimi altındaki İslam’ın 400 yılı, İstanbul: Selçuk Yayınları.
• BEYATLI, Yahya Kemal (2008), Çocukluğum, Gençliğim, Siyasi ve Edebî Hatıralarım, 5. Baskı, İstanbul: “İstanbul Fetih Cemiyeti”.
• DEVLET, Nadir (1998), 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Meclisi (İç Rusya ve Sibirya Msülüman Türk Tatarlarının Millet Meclisi -1917-1919), İstanbul: Ötüken.
• DEVLET, Nadir (1999), Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi, 2. Baskı, Ankara: TTK, VII. Dizi - Sayı 172.
• GOSMANOV, Mirkasıym (1990), Ütkennen Kileçekke, Fenniy- publitsistik mekaleler, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 472 s.
• HOBSBAWM, Eric John (1993), 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik, İstanbul: Ayrıntı.
• KAMZABEKULI, Dihan (2017), Alaş Arkavı (Zerttev Makalalar), Almatı: Kazak Entsiklopediyası Baspası.
• KANLIDERE, Ahmet (2002), XIX. ve XX. Yüzyıllarda Kazan Tatarları, Türkler 18. C., 719-739. Kemper Michael; Dudoignon Stéphane (1996) “Entre Boukhara et la Moyenne-Volga: ʿAbd an-Naṡîr al-Qûrṡâwî (1776-1812) en conflit avecles oulémas traditionalistes”. Cahiers du Monde russe, Vol. 37, No. 1/2, Le réformisme musulman en asiecentrale: Du "Premier renouveau'' à la soviétisation, 1788-1937 (Jan. - Jun., 1996), pp. 41-51.
• KURAT, Akdes Nimet (1965), Rus Hâkimiyetinde İdil-Ural Ülkesi, AÜ Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi C. XXIII, S. 3-4, 91-126.
• MARAŞ, İbrahim (2000), İdil-Ural Türklerinde Ceditçilik (Yenilikçilik) Hareketi (1850-1917), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi. VIII+265 s.