MECMA‘U’L-EMSÂL’DE ANLAMLARI VERİLEN TÜRKÇE DEYİMLER

Yıl 2022, Sayı: 30, 71 - 88, 30.06.2022

Dr. Fatih Yerdemir

Öz

19. yüzyıldan itibaren Anadolu sahasında Türkçe deyimlerin anlamlarını açıklayan eserler yazılmaya başlanmıştır. Bundan önce kamuslarda, şerhlerde ve tefsirlerde Arapça ve Farsça sözvarlıkları açıklanırken bazı ifadelerin daha iyi anlaşılması için deyimlerin Türkçe karşılıkları da verilmiştir. Şarihler, müsfessirler ve kamus yazarları eserlerinde yeri geldiğinde anlamın daha açık ifade edilmesi için Türkçe deyimlerin de manalarını aktarmışlardır. Bu tür eserlerde her zaman belirgin bir yöntem kullanılmamakla birlikte eserlerin hacimlerine bakıldığında çok az sayıda Türkçe deyimin anlamlandırıldığı görülmüştür.
18. yüzyılda yaşamış Hâlis İbrahim Efendi, Mecma‘u’l-Emsâl adlı kamusunda genellikle Farsça şiirlerde yer alan sözvarlıklarına yaptığı açıklamalarda, yeri geldiğinde Türkçe deyimlerden yararlanmıştır. Kimi zaman onların anlamlarını da açıklamış ancak anlamlandırmalarını bir kural dairesinde yapmamıştır. Müelifin asıl amacı Farsça sözvarlıklarını, “emsâl”, zebân-ı Türkîde”, “meseldir” ve “darb olunur”, “darb u irâd olunur” gibi ifadelerle Türkçe daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır.
Mecma‘u’l-Emsâl’de tespit edilebildiği kadarıyla anlamı açıklanan Türkçe deyim sayısı 84’tür. Bu açıklamalar çerçevesinde incelendiğinde bazı deyimlerin aynı anlamda kullanılmaya devam ettiği, bazılarınınsa farklı anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. Bazı örneklerde, deyimlerde kullanılan kimi kelimelerin bugün başka kelimelerle kullanıldığı, zaman zaman farklı anlamları karşıladığı görülmüştür.
Yazıda, Mecma‘u’l-Emsâl adlı eserde anlamları verilen Türkçe deyimler ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Deyim, Kalıp ifadeler, Türkçe mana, Hâlis İbrahim Efendi, Mecma‘u’l-Emsâl

Kaynakça

• AKSAN, D. (2003). Her Yönüyle Dil (Cilt 3). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• AZİMOV, İ. (2012). Kur’an’daki Deyimler, Kırgızca Karşılıkları ve Arapça Öğretiminde Kullanımı. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yabancı Diller Eğitimi Ana Bilim Dalı Arap Dili Eğitimi Bilim Dalı.
• ELÇİN, Ş. (1992). “Deyim”. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. C. III. 354. HATİBOĞLU, V. (1972). Türkçenin Sözdizimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• KORKMAZ, Z. (2018). “Türkçenin Anlatım Gücünde Deyimlerin Yeri”. Türk Dili, Yıl: 68 S. 801.s. 16-22.
• İBRAHİM, Hâlis (1143/1731). Mecma‘u’l-Emsâl. İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, Rıza Paşa Koleksiyonu. Yer numarası: TY1641.
• SİNAN, A. T. (2008). “Deyim Kavramı Üzerine Notlar”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. XVIII (2): 91 - 98.
• TÜRK DİL KURUMU (2019), Türkçe Sözlük, 11. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• YALÇIN, P. & BÜYÜKSARAÇ, Z. (2017). “Atasözü ve Deyim Çevirilerinin Mona Baker Çeviri Stratejilerine Göre İncelenmesi”, IJLET, Volume 5, Issue 4: s. 817-829.
• YERDEMİR, Ş. (2022). Hâlis İbrâhîm Efendi ve Mecma‘u’l-Emsâl’i, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı Fars Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi) . .