BİLİŞSEL BİR MEKÂNLAŞTIRMA BİÇİMİ: ESKİ UYGURCADA ZİHİN METAFORLARI VE BUNA BAĞLI SÖZCÜKSEL SEÇİMLER

Yıl 2024, Sayı: 35, 25 - 38, 30.12.2024

Kenan Azılı

Öz

Dil-zihin ilişkilerinde önemli bir işleve sahip olan kavramsal metaforlar, somutlama ve benzetme gibi çeşitli kavram bağlantılarıyla meydana çıkan düşünme pratikleri arasında gösterilir. Gündelik hayatta, ilkel düşünme faaliyetlerinin izlerini taşıyan bu metaforlar, genellikle soyut kavramların anlaşılabilmesi için, somut kavramlardan yararlanma olarak tanımlanmaktadır. İlk kez Lakoff ve Johanson (1980) tarafından ileri sürülen “kavramsal metafor kuramı”yla beraber, dünya dillerindeki bu türden ifade biçimleri ilgi odağı olmuştur. Özellikle zaman, hayat ve düşünce gibi soyut kavramların ne türden zihinsel ilişkiler sonucu ifade edildiğini sorgulayan bu kurama göre birçok kavram, kavramsal metafora bağlı olarak anlaşılmaktadır. Diğer taraftan, bugüne kadar yapılan çalışmalar, çeşitlenebilen kavramsal metafor türlerinin büyük bir kısmının evrensel özellikler taşıdığını göstermektedir. Bu metaforlardan biri “zihin” gibi soyut bir kavramın konu edildiği KAP METAFORLARIdır.
Zihnin bir kap olduğu ve düşüncelerin bu kap içine yerleştiği bir iletişim sistemini temsil eden KAP METAFORLARI, zihnin somutlaştırma yönüyle nesne olarak algılanmasıyla sonuçlanır. Oysa, soyut kavramlar için öncül düşünme pratiklerinde ilk aşama, zihnin mekân ile ilişkilendirilmesini gerektirir. Zira ontolojik olarak varlık veya nesnenin dünyada var oluşu, mekânda bulunma şartına bağlıdır. Dolayısıyla kavramsal metaforların sahip olduğu kavramlar arası ilişkiler yalnızca somut-soyut ilişkisi değil; aşamalı bir kavramlar zinciriyle temsil edilmektedir. Bu çalışmada, zihin kavramının nesneleştirme sürecinden önce mekân ile ilişkilendirildiği savından hareketle, Eski Uygur metinleri kapsamında tarihsel metinler taranarak sınıflandırılacaktır. İlk olarak zihin kavramını işaretleyen sözcüğün kavramsal alanı çeşitli dilsel verilerle değerlendirilecektir. Ardından, zihin soyutluğunun önce mekân, ardından nesne/canlı ve nihayet ileri metafor gibi kavramsal ilişkilere sahip olup olmadığı irdelenecektir. Bu yönüyle, önceki çalışmalarda ileri sürülen görüşler değerlendirilerek eldeki tipolojik verilerin evrenselliği tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kavramsal Metafor, Mekânlaştırma, Nesneleştirme, Zihin, Eski Uygurca

Etik Beyan

--

Destekleyen Kurum

--

Proje Numarası

--

Teşekkür

--

A Cognitive Form of Spatialization: Mind (Mental) Metaphors And Related Lexical Choices In Old Uyghur

Öz

Conceptual metaphors, which have an important function in language-mind relations, are shown among the thinking practices that emerge with various conceptual connections such as concretization and simile. These metaphors, which bear the traces of primitive thinking activities in daily life, are generally defined as making use of concrete concepts in order to understand abstract concepts. With the "conceptual metaphor theory" first put forward by Lakoff and Johnson (1980), such forms of expression in the world's languages have become the focus of attention. According to this theory, which questions what kind of mental relationships are used to express abstract concepts such as time, life and thought, many concepts are understood based on conceptual metaphors. On the other hand, studies conducted to date show that a large portion of the conceptual metaphor types that can be diversified have universal characteristics. One of these metaphors is the CONTAINER METAPHORS, which are about an abstract concept such as “the mind”.
CONTAINER METAPHORS, which represent a communication system in which the mind is a container and thoughts are placed in this container, result in the mind being perceived as an object in terms of concretization. However, the first stage in the preliminary thinking practices for abstract concepts requires the mind to be associated with space. Because, ontologically, the existence of a being or object in the world depends on the condition of being in space. Therefore, the inter-conceptual relationships that conceptual metaphors have are not only represented by concrete-abstract relationships; they are also represented by a progressive chain of concepts. In this study, based on the argument that the concept of mind is associated with space before the objectification process, historical texts will be scanned and classified within the scope of Old Uyghur texts. Firstly, the conceptual field of the word marking the concept of mind will be evaluated with various linguistic data. Then, it will be examined whether the abstraction of the mind has conceptual relations such as space, then object/being and finally advanced metaphor. In this respect, the universality of the available typological data will be discussed by evaluating the views put forward in previous studies.

Anahtar Kelimeler

Conceptual Metaphor, Spatialization, Objectification, Mind, Old Uyghur

Proje Numarası

--

Kaynakça

• AKSAN, Y., AKKÖK, E. A., AKSAN, M. (2023). “Kavramsal Metafor Kuramının Temel Kavramları ve Kuramdaki Gelişmeler”. Kavramsal Metafor ve Metonimi Üzerine Uygulamalar. Mersin: Toros Üniversitesi Yayınları, 1-17.
• ARAT, R. R. (1942). “Uygurlarda Istılahlara Dair”. Makaleler (haz. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 364-389.
• ARAT, R. R. (2007). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ARAT, R. R. (2008). Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• AYDEMİR, H. (2013). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IX. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarıe v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert I-II. [Xuanzangs Leben und Werk. 10. VdSUA. 34.]. Wiesbaden: Harrassowitz.
• AZILI, K. (2021a). Mekândan Zamana Metaforik Transferler -Eski Türkçe Üzerine Teorik Bir İnceleme. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• AZILI, K. (2021b). “Dil-Düşünce Sistemlerinde Farklı Bir Kavramsal İlişki: Eski Türkçe Örneğinde Yönlülük İlkesi”. Dil Araştırmaları, 15(29): 79-98.
• BANG, W., GABAİN, A. von (1930). Türkische Turfan Texte III. Berlin: ABAW.
• BANG, W., GABAİN, A. von (1931). Türkische Turfan Texte V. Berlin: ABAW.
• BANG, W., GABAİN, A. von, ARAT, R. R. (1929). Türkische Turfan Texte VI. Berlin: ABAW.
• BARSALOU, L. W. (1999). “Perceptual symbol systems”. Behavioral and Brain Sciences, 22: 577-609.
• BOESCHOTEN, H. (2023). A Dictionary of Early Middle Turkic. Handbook of Oriental Studies [handbuch der orientalistik]. Leiden and Boston: Brill.
• CLAUSON, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. New York: Oxford University Press.
• ELMALI, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERCİLASUN, A. B. (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk -Giriş, Metin, Çeviri, Notlar, Dizin-. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• GABAIN, A. von (1935). Die uigurische übersetzung der biographie hüen-tsangs. 1. Bruchstücke des 5. Kapitels. Berlin: SPAW.
• GENG, S. (2008). Study on the Uighur Maitrisimit (Hami Version). Pekin: Central University for Nationalities Press.
• GTS: Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr/ (13.06.2024).
• HASPELMATH, M. (1997). From Space to Time: Temporal Adverbials in the World’s Languages. München: Lincom.
• HAZAI, G., ZIEME, P. (1971). Fragmente der uigurischen Version des “Jin’gangjing mit den Gāthās des Meister Fu”, Berliner Turfantexte I. Berlin: Akademie Verlag.
• KARA, G., ZIEME, P. (1976). Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung, Ber¬liner Turfantexte VII. Berlin: Akademie Verlag.
• KAYA, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KÖVECSES, Z. (2002). Metaphor: A Practical Introduction. Oxford: Oxford University Press.
• KÖVECSES, Z. (2017). “Conceptual Metaphor Theory”. The Routledge Handbook of Metaphor and Language. New York: Routledge, 13-27.
• LAKOFF, G., JOHNSON, M. (1980). Metaphors We Live by. Chicago University Press.
• LE COQ, A. von (1911). Türkische Manichaica aus Chotscho I. Berlin.
• LE COQ, A. von (1922). Türkische Manichaica aus Chotscho III. Berlin.
• LEE, Y., UZUN, G. L. (2023). “El Sözcüğünün Türkçedeki Metaforik ve Metonimik Dünyası”. Kavramsal Metafor ve Metonimi Üzerine Uygulamalar. Mersin: Toros Üniversitesi Yayınları, 1-17.
• MÜLLER, F. W. K. (1908). Uigurica I. Berlin.
• MÜLLER, F. W. K. (1922). Uigurica III, Uigurische Avadana-Bruchstücke (I-VIII). Berlin.
• NADALYAYEV, V. M., NASİLOV, D. M., TENİŞEV, E. R., ŞÇERBAK, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Izdat. Nauka, Leningradskoe Otd. Akademiya Nauk. Institut Yazıkoznaniya.
• PLATON (2001). Timaios (çev. Erol Güney, Lütfi Ay). İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• RÖHRBORN, K. (1971). Eine uigurische Totenmesse, Berliner Turfantexte II. Berlin: Akademie Verlag.
• RÖHRBORN, K. (1996). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von A. VON GABAIN hrsg., übersetzt und kommentiert. [Xuanzangs Leben und Werk. 5. VdSUA. 34.] Wiesbaden: Harrassowitz.
• SERTKAYA, O. F. (2019). “Orun Kelimesinin Etimolojisi Üzerine”. Türk Dili, CXVI/810: 4-9.
• SHŌGAITO, M. (2014). The Uighur Abhidharmakośabhāṣya preserved at the Museum of Ethnography in Stockholm. [Turcologica, Band 99.] Herausgegeben von Lars Johanson. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• SOMMER, E., WEİSS, D. (2001). Metaphors dictionary. Visible Ink Press.
• TEKİN, Ş. (1976). Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Ankara: Sevinç Matbaası.
• TEKİN, Ş. (1980). Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhasika-Schule. 1. Teil: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. 2. Teil: Analytischer und rückläufer Index, Berliner Turfantexte IX. Turnhout: Brepols.
• TOKYÜREK, H. (2013). “Eski Uygur Türkçesinde “Köŋül” Sözü”. Bilig, 66: 247-272.
• TOKYÜREK, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• WILKENS, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistisc¬hen Kšanti Kılguluk Nom Bitig, I-II, Berliner Turfantexte XXV. Turnhout: Brepols.
• WILKENS, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen / Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• YUNUSOĞLU, M. K. (2016). Budist Türk çevresi Eserlerde Metaforlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ZIEME, P. (1975). Manichäisch-türkische Texte, Berliner Turfantexte V. Berlin: Akademie Verlag.
• ZIEME, P. (1985), Buddhistische Stabreimdichtungen der Uigeren, Berliner Turfantexte XIII. Turnhout: Brepols.
• ZIEME, P. (2000). Vimalakīrtinirdeśasūtra. Edition altturkischer Ubersetzungen nach Handschriftenfragmenten von Berlin und Kyoto. Mit einem Appendix von Jorinde Ebert: Ein Vimalakīrti-Bildfragment aus Turfan. Turnhout: Brepols.
• ZIEME, P. (2020). “The Old Uigur Translation of the Siddhaṃ Songs”. Chán Buddhism in Dūnhuáng and Beyond: A Study of Manuscripts, Texts, and Contexts in Memory of John R. McRae, (ed. Chr. Anderl, Chr. Wittern). Leiden.
• ZIEME, P., KARA, G. (1979). Ein uigurisches Totenbuch: Nāropas Lehre in uigu¬rischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang British Museum Or. 8212 (109), Wiesbaden: Harrassowitz.