Some Turkish and Mongolian Terms in the Timurid Section of Muʿīn al-Dīn Natanzī’s Muntakhab al-Tavārīkh-i Muʿīnī

Yıl 2024, Sayı: 35, 153 - 162, 30.12.2024

Ahmet Korkmaz

Öz

The Timurid period (1370-1506) is the last phase of medieval Persian historiography. During this period, many historians wrote history books. One of them was Muʿīn al-Dīn Natanzī, who initially wrote a general history under the patronage of Mirza Iskandar, the ruler of Fars. Natanzī later updated his work in accordance with the changing political circumstances and dedicated it to Mirza Shahrukh. Natanzī’s Muntakhab al-Tavārīkh-i Muʿīnī has been the center of attention of researchers since the early 19th century. What is striking in this work is the originality of the narratives in the Golden Horde and Timurid accounts. On the other hand, it contains more Turkish and Mongolian words than its contemporaries. Based on this, István Vásáry recently analyzed some Turkish and Mongolian words in the Golden Horde section of Muntakhab al-Tavārīkh-i Muʿīnī. However, the Timurid section of the work is richer in Turkish and Mongolian terms. In this respect, this study analyzes some Turkish and Mongolian words in the Timurid section of Natanzī’s work. First of all, the situation of Mirza Iskandar in the Fars region after Timur’s death, under Natanzī’s patronage, is described. Then the content and sources of the aforementioned work are analyzed. Finally, some Turkish and Mongolian words in the Timurid section of the work are identified. After the meaning of the terms is given, the sentence of the term in the text is quoted as an example.

Anahtar Kelimeler

Turkish and Mongolian, Timurid, Mirza Iskandar, Muʿīn al-Dīn Natanzī, Muntakhab al-Tavārīkh-i Muʿīnī. GİRİŞ

MU‘ÎNEDDÎN NATANZÎ’NİN MÜNTEHABÜ’T-TEVÂRÎH-İ MU‘ÎNÎ ADLI ESERİNİN TİMURLU BAHSİNDE GEÇEN BAZI TÜRKÇE VE MOĞOLCA ISTILAHLAR

Öz

Timurlu dönemi (1370-1506), Ortaçağ Farsça tarih yazıcılığının son evresidir. Bu dönemde birçok müverrih tarih kitabı kaleme almıştır. Bunlardan biri de önce Fars hâkimi Mirza İskender’in himayesinde umumî bir tarih eseri kaleme alan Mu‘îneddîn Natanzî’dir. Natanzî daha sonra değişen siyasî koşullara bağlı olarak eserini güncelleyip Mirza Şahruh’a ithaf etmiştir. Natanzî’nin Müntehabü’t-Tevârîh-i Mu‘înî adlı eseri 19. yüzyılın başlarından itibaren araştırmacıların ilgi odağı olmuştur. Adı geçen eserde dikkat çeken husus, Altın Orda ve Timurlu bahislerindeki anlatılarının orijinalliğidir. Öte yandan çağdaşlarına oranla daha fazla Türkçe ve Moğolca kelime barındırmasıdır. Buna dayanarak István Vásáry kısa sürece önce Müntehabü’t-Tevârîh-i Mu‘înî’nin Altın Orda bahsinde yer alan bazı Türkçe ve Moğolca kelimeleri incelemiştir. Ancak eserin Timurlu bahsi Türkçe ve Moğolca ıstılahlar bakımından daha zengindir. Bu bakımdan bu çalışmada Natanzî’nin eserinin Timurlu bahsinde yer alan bazı Türkçe ve Moğolca kelimeler incelenmiştir. Öncelikle Timur’un ölümünden sonra Natanzî’nin himayesinde bulunduğu Mirza İskender’in Fars bölgesindeki durumu aktarılmıştır. Ardından adı geçen eserin içeriği ve kaynakları irdelenmiştir. Son olarak eserin Timurlu bahsinde yer alan bazı Türkçe ve Moğolca kelimeler tespit edilmiştir. Terimlerin anlamı verildikten sonra ıstılahın metinde yer alan cümlesi örnek olması açısında aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe ve Moğolca, Timurlular, Mirza İskender, Mu‘îneddîn Natanzî, Müntehabü’t-Tevârîh-i Mu‘înî.

Kaynakça

• AİGLE, D. (2017). “Moʿın-al-Dın Natanzı”. Encyclopædia Iranica, online edition. https://www.iranicaonline.org/articles/Moin-al-din-Natanzi (12.08.2024).
• AKA, İ. (1994). Mirza Şahruh ve Zamanı (1405-1447). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ALAN, H. (2021). “Timurlu Dönemi (1370-1507) Tarih Kaynakları”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı (ed. Serhan Afacan vd.). İstanbul: İlem Yayınları, 147-169.
• AUBİN, J. (1336 h.ş.). “Pîş-Goftâr”. Müntehabü’t-Tevârîh-i Mu’înî, Tahran: Çâphâne-yi Hayderî, 1-8.
• BARTHOLD, V. V. (1990). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (çev. Hakkı Dursun Yıldız). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BİNBAŞ, İ. E. (2016). Intellecual Networks in Timurid Iran Sharaf al-Dīn ‘Alī Yazdī and the Islamicate Republic of Letters. New York: Cambridge University Press.
• CA’FERÎ B. MUHAMMED EL-HÜSEYNÎ (2011). Târîh-i Kebîr (Tevârîh-i Enbiyâ ve Mülûk) (çev. İsmail Aka). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• DEVLETŞAH (2011). Tezkiretü’ş-Şuarâ (Şair Tezkireleri) (çev. Necati Lugal). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• DOERFER, G. (1963). Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen (C. I). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• DOERFER, G. (1965). Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen (C. II). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• HÂFIZ-I EBRÛ (1395 h.ş.). Zübdetü’t-Tevârîh (C. 3) (haz. Seyyîd Kemâl Hâc Seyyîd Cevâdî). Tahran: İntişârât-ı Esâtîr.
• HASAN-I RUMLU (2006). Ahsenü’t-Tevârîh (çev. Mürsel Öztürk). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• HINZ, W. (1942). “Timuriler Tarihi Hakkında Menba Tetkiki” (çev. Mehmet Altay Köymen). Belleten, 6/21: 85-120.
• KARİMÎ, Ğ. (2011). “Natanzî’nin Müntehabatü’t-Tevârih-i Muinî Adlı Eserinde Emir Timur Devri Tarihinin Anlatılması” (çev. Veli Savaş Yelok). Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 4/2: 281-298.
• KEMÂLEDDÎN ‘ABDÜRREZZÂK SEMERKANDÎ. (1372 h.ş.). Matla’-ı Sa’deyn ve Mecma’-ı Bahreyn (C. 2/1) (haz. Abdulhüseyn Nevâî). Tahran: Pejûhişgâh-ı ‘Ulûm-ı İnsânî ve Mutâ’alat-Ferhengî.
• LESSING, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe Sözlük (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• MANZ, B. F. (2013). Timurlu İran’ında İktidar, Siyaset ve Din (çev. Dilek Şendil). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• MU’ÎNEDDÎN NATANZÎ. (1383 h.ş.). Müntehabü’t-Tevârîh-i Mu’inî (haz. Pervîn İstiharî). Tahran: İntişârât-ı Esâtîr.
• MU’ÎNEDDÎN NATANZÎ. (2023). Müntehabü’t-Tevârîh-i Mu’înî (İskender Anonimi) (çev. Ahmet Özturhan vd.). İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• ÖGEL, B. (2022). Türk Kültür Tarihine Giriş (C. 7). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖZGÜDENLİ, O. G. (2021). “Orta Çağ İran Tarih Yazıcılığına Kısa Bir Bakış”. İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı (ed. Serhan Afacan vd.). İstanbul: İlem Yayınları, 371-401.
• SOUCEK, P. P. (1996). “Eskandar b. Omar Šayx b. Timur: a Biography”. Oriente Moderno, 15/76: 73-87.
• TÂCU’D-DÎN HASAN B. ŞİHÂB-I YEZDÎ (2023). Camiu’t-Tevârîh-i Hasenî Timur’dan Sonra Timurlular (çev. Fatih Bostancı). İstanbul: Divan Kitap.
• VÁSÁRY, I. (2022). “Turcica and Mongolica in Mu’in al-Din Natanzi’s Muntakhab al-Tavarikh”. Historical Linguistics and Philology of Central Asia Essays in Turkic and Mongolic Studies (ed. Bayarma Khabtagaeva). Leiden-Boston: Brill, 463-470.
• WOODS, J. E. (1987). “The Rise of Timurid Historiography”. Journal of Near Estern Studies, 46/2: 81-108.