Kur’ân Meâllerinde Tefsiri Rivayetler: Hasan Basri Çantay Örneği

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 4, 1058 - 1116, 20.12.2025

Zeki Keskin

Öz

Cumhuriyet döneminde, Kur’ân’ın anlaşılması için, Türkçe Kur’ân Meâl’i yazmak büyük bir önem arzetmekteydi. Bu dönemde yazılan birçok meâl her ne kadar türkçe yazılmış olsa da, içerisinde Arapça ve Osmanlıca kavramlar bulunmaktaydı. Bu meâllerden okunması ve anlaşılması kolay türkçesi sade olan meâllerden Hasan Basri Çantay’ın yazmış olduğu Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm adlı eserini zikretmek mümkündür. Bu meâl diğer yazılmış türkçe meâllere kıyasla daha açıklayıcı ve anlaşılır bir türkçeyle yazılmış bir eserdir. Bu eser, cumhuriyet döneminde yazılan türkçe mealler arasında ilim dünyasında kendine has bir yer edinmiştir. Bu çalışmada Çantay’ın Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm’inde ayetlerin mealini yaparken başvurmuş olduğu Tefsiri Rivayetleri ve bu rivayetleri kimlerden nakil yaptığını inceleyeceğiz. Çantay genelde türkçenin kurallarına bağlı kalarak hazırladığı mealinde muhkem ve müteşabih ayetlerin bazılarına kısa pasajlar şeklinde tefsiri rivayetler, izahlar getirmiştir. Çantay’ın mealine aldığı bu rivayetleri çoğunlukla, Zemahşerî, Râzi, Beydâvî, Celâleyn, Kurtubi, Sabuni ve Hâzin, Ebussuûd, gibi tefsir kaynaklarından faydalanmış ve Rivayetleri aktarırken ayetlerin özgünlüğüne bağlı kalmış, meali özünden uzaklaştırıcı süslü ifadelere yer vermemiştir. Çantay mealinde bazı kavramları açıklarken ayrıca Arapça Lügatlara başvurmuş ve açıklamalarını dipnotta belirtmiştir. Kimi ayetleri de hadislerle desteklemiş ve bu hadisleri de güvenilir kaynaklardan almaya özen göstermiştir. Çantay’ın mealinde okuyanın dikkatini dağıtacak rivayetlerden, özellikle itikadi, ameli şüphelerden siyasi düşüncelerden, ihtilaflı konulardan kaçınmış Kur’an’ın özgünlüğüne gölge düşürecek rivayetleri almamış ve onlardan uzak durmaya çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân , Âyet , Meâl , Rivayet , Nakil , Lüğat , Çantay.

Kaynakça

• Alûsî, Şihâbuddîn Mahmûd. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. Thk. Ali Abdülbârî Atıyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Aydar, Hidâyet. Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Meselesi. İstanbul: Kur’ân Okulu Yayıncılık, 1996.
• Câhiz. el-Beyân ve’t-tebyîn. Thk. Abdüsselâm Hârûn. Kahire, 1948.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. 2. Baskı. İstanbul: Bilimevi Basın Yayın, 2008.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
• İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Özek, Ali vd. Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli. Haz. Hayrettin Karaman, Ali Turgut, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kâfi Dönmez, Sadrettin Gümüş. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Rabdâvî, Mahmûd. “Tarih Boyunca Kur’ân Tercümelerinin Amaçları ve Çeşitleri.” Çev. Zafer Kızıklı. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/3.
• Sağdiç, Ruhi Naci. “Kur’ân Tercümeleri Münasebetiyle Mehmet Âkif Merhum Hakkındaki Hatıralar.” Sebilürreşad 11/269 (1958).
• Saka, Şevki. “Türkçe Kur’ân mı?” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (1999).
• Sultân Veled. Rebâbnâme. Ed. Ali Sultânî Gird Fermerzî. Tahran: Müessese-i Mutâleât-i İslâmî, 1359/1980.
• Sülün, Murat. Kur’ân-ı Kerîm’de “Yaratma” – Kavramsal Çerçeve: Din ve Bilim Açısından Yaratılış. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1396/1976.
• Zerkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. 2. Baskı. Kahire: Dâru İhyâʾi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1373/1953.