TASAVVUFÎ DÜŞÜNCENİN KURULUŞ ASRINDA BAĞDAT SÛFÎ ÇEVRELERİNİN OLUŞTURDUĞU TEMEL TERMİNOLOJİK ZEMİNE TOPLU BİR BAKIŞ

Yıl 2017, Cilt: 6 Sayı: 11, 1 - 33, 15.01.2017

Zafer Erginli

Öz

Klasik tasavvuf terimleri hicrî III./mîlâdî IX. yüzyılda Bağdat’ta yaşayan sûfîlerin çabaları sonucu gelişme göstermiştir. Bu terimler iki başlık altında ele alınabilir: Zâhire yönelik terimler ve bâtına yönelik terimler. Bağdatlı sûfîler bu ikinci tip terimleri birinciler temeline dayandırmışlardır. Zâhire yönelik terimler, tevhid îtikadı, hırka giymek ve semâ gibi unsurları içerir. Dînin tüm zâhirî unsurları yanında, bâtınî hayata yönelik zâhirî uygulamaları da içine alır. Bâtına yönelik terimler ise daha çok insan iç dünyâsı ile alâkalı terimlerdir. Bunlar sûfîlerin mânevî tevhîde giden yolda subjektif yaşantılarının ürünü olarak ortaya konulan terimlerdir. Bunlar vecd, sekr, sahv, fenâ, beka, mehabbet ve mârifettir. Birinci tür terimlerden tevhid îtikadı, son noktada mânevî bir tevhid idrâkine dönüşmekte, bu iki durum arasında tüm zâhirî unsurlar bâtınî unsurlara temel oluşturmaktadır. Örnek olarak zâhirî unsur olan semâın vecde ve diğer hâllere götürmesi verilebilir. Sekre ağırlık veren sûfîlerin mehabbete, sahva ağırlık veren sûfîlerin mârifete daha çok vurgu yaptıkları bazı farklılıklara da rastlanır. Bu tür farklılıklara rağmen bu terminolojik zemin, şerîatin objektif temeli üzerinde yükselen subjektif mistik terminolojinin orijinal örneklerini sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

tevhid, semâ, vecd, sekr, fenâ, mehabbet

Kaynakça

• AFÎFÎ, Ebü’l-Âlâ; Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat, trc. Ekrem Demirli-Abdullah Kartal, İstanbul 2012. ATEŞ, Süleyman; Cüneyd-i Bağdâdî Hayatı Eserleri ve Mektupları, İstanbul ts. (Yeni Ufuklar Neşriyat). ----------İslâm Tasavvufu, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul 1992. CÂHIZ, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-; el-Beyān ve’t-tebyîn, nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, c. I, Kahire 1998. CÂMÎ, Abdurrahman; Nefehâtü’l-Üns min Hadarâti’l-Kuds Lâmiî Çelebi Tercemesi, nşr. Süleyman Uludağ, İstanbul 1980 [Nefehâtü’l-Üns Evliyâ Menkıbeleri, haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, İstanbul 1995]. CÂSİM, Azîz es-Seyyid, Mutasavvifetü Bağdâd, Merkezü's-Sekafiyyi'l-Arabî, Beyrut 1997. CEBECİOĞLU, Ethem; “Şatahât İbarelerinin Anlaşılmasına Doğru: Metodik Bir Deneme”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, c. 7, sy. 17, (2006), ss. 7-27. CEYHAN, Semih; “Semâ”, DİA, XXXVI, 455-457. ---------- “Vecd”, DİA, XLII, 583-584. EBÛ NUAYM, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah el-Isfehânî, Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātü’l-asfiyâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1409/1988. HARRÂZ, Ebû Saîd el-; et-Tarîk ilallâh ev kitâbü’s-sıdk, nşr. Abdülhalim Mahmud, Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, Kahire-Abidin (ts.). HATÎB EL-BAĞDÂDÎ, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-; Târîhu Bağdâd ev medîneti’s-selâm, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 2001. HÜCVÎRÎ, Ebü’l-Hasen Ali b. Osman b. Ebî Ali el-Cüllâbî el-Gaznevî el-; Keşfü’l-mahcûb, nşr. İbrâhîm ed-Düsûkî Şitâ, Kahire 1974 [Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 1982]; nşr. Feridun Âsiyâbî Aşkî Zencânî, (ys. ts.). İKBÂL, Muhammed; İslâm’da Dînî Düşüncenin Yeniden Yapılandırılması, trc. Celal Soydan, Hece Yayınları, Ankara 2013. İMAM RABBÂNÎ, Ahmed b. Abdülehad Fârûkî Sirhindî İmam Rabbânî, Mektûbât, Farsça’dan Arapça’ya trc. Muhammed Murâd Mekkî, c. I, ys., 1994 (Yâsin Kitabevi). İZZET, Belsem Basrî; Ahbârü's-sûfiyye ve'z-zühhâd min Târîhi Bağdâd, Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, Beyrut 2004. KABAKÇILI, Osman; “Kur’an Açısından Sekr ve Sahv Halleri”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c. 2, sy. 2, (2015), ss. 219-228. KARA, Mustafa; Dervişin Hayatı Sûfînin Kelâmı Hal Tercümeleri Tarîkatlar Istılâhlar, Dergâh Yayınları, İstanbul 2005. ----------“Evrâd”, DİA, XI, 533-535. ----------“Fenâ”, DİA, XII, 333-335. KARTAL, Abdullah; “Sekr”, DİA, XXXVI, 334-335. KELÂBÂZÎ, Ebû Bekr Muhammed b. İshak el-Buhârî el; et-Ta‘arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf, nşr. Arthur John Arberry, Kahire 1352/1933 [Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 1992]. KUŞEYRÎ, Ebü’l-Kasım Abdülkerîm b. Hevâzin el-; er-Risâletü'l-Kuşeyriyye, nşr. Ahmed İnâye-Muhammed el-İskenderânî, Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî, Beyrut 2005 [Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 1991]. KUTLUER, İlhan; “İlim”, DİA, XXII, 109-114. MASSIGNON, Louis; Essai sur les Origines du Lexique Technique de la Mystique Musulmane, Paris 1954. ----------Doğuş Devrinde İslâm Tasavvufu, trc. Mehmed Ali Aynî, sad. Osman Türer-Cengiz Gündoğdu, İstanbul 2006. MEKKÎ, Ebû Tâlib Muhammed b. Ebi’l-Hasen Ali b. Abbas el-Mekkî; Kūtü’l-kulûb fî mu‘âmeleti’l-mahbûb ve vasfi tarîki’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd, Mısır ts./nşr. Saîd Nasîb Mekârim, I-II, Beyrut 1995 [Kūtü’l-Kulûb Kalplerin Azığı, trc. Muharrem Tan, İz Yayıncılık, I-IV, İstanbul 1999]. MUHÂSİBÎ, Ebû Abdullah Hâris b. Esed el-Muhâsibî el-Anezî; el-Mekâsibu rızku’l-halâl ve hakîkatü’t-tevekkül ale’llah, nşr. Muhammed Osman el-Huşt, Kahire 1983. ----------Risâletü’l-müsterşidîn, nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut 1999. ----------Vesâyâ evi’n-nesâ’ihu’d-dîniyye ve’n-nefehâtü’l-kudsiyye, nşr. Abdülkadir Ahmed Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1424/2003. NICHOLSON, Reynold A.; Tasavvufun Menşei Problemi, trc. Abdullah Kartal, İz Yayıncılık, İstanbul 2004. ----------İslâm Sûfîleri, trc. Yücel Belli-Murat Temelli, Ataç Yayınları, İstanbul 2004. ÖNGÖREN, Reşat; “Şeyh”, DİA, XXXIX, 50-52. ÖZKÖSE, Kadir; “Tasavvufî Tecrübede Sâlikin Kendinden Geçme Durumu: Vecd”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8 [2007], sy. 18, ss. 65-85. ÖZTÜRK, Yaşar Nuri; Aşk ve Hak Şehidi Hallâc-ı Mansûr ve Eseri, Yeni Boyut, İstanbul 1996. SCHIMMEL, Annemarie; İslam'ın Mistik Boyutları, trc. Ergun Kocabıyık, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 1999. SERRÂC, Ebû Nasr Abdullah b. Ali es-Serrâc et-Tûsî, el-Luma‘ fî târîhi tasavvufi’l-İslâmî, nşr. Kâmil Mustafa el-Hindâvî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2007 [el-Lüma‘ İslâm Tasavvufu, trc. Hasan Kâmil Yılmaz, Altınoluk, İstanbul 1996]. SÜHREVERDÎ, Şihâbüddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed es-; ‘Avârifü’l-ma’ârif, nşr. Muhammed Ali Beyzavî, Beyrut 1420/1999 [Tasavvufun Esasları –Avârifü’l-Meârif Tercemesi-, haz. H. Kâmil Yılmaz-İrfan Gündüz, İstanbul 1990]. SÜLEMÎ, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Hüseyn es-; Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî’nin Risâleleri, trc. Süleyman Ateş, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1981. ----------Tabakātü’s-sûfiyye ve yelîhi zikru’n-nisveti’l-müte‘abbidâti’s-sûfiyyât, nşr. Mustafa Abdülkadir Atâ, Beyrut 2003. ŞEREF, Muhammed Celâl; et-Tasavvufü’l-İslâmî fî medreseti Bağdâd, Dârü’l-Matbuâti’l-Câmiiyye, İskenderiye 1972. ULUDAĞ, Süleyman, İslâm Açısından Mûsikî ve Semâ, Uludağ Yayınları, Bursa 1992. ----------Tasavvufun Dili, Mavi Yayıncılık, I-III, İstanbul 2006. ----------Cüneyd-i Bağdâdî, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2010. ----------“Aşk”, DİA, IV, 11-17. ----------“Muhabbet”, DİA, XXX, 386-388. ----------“Rızâ”, DİA, XXXV, 56-57. ----------“Şathiye”, DİA, XXXVII, 370-371. YILMAZ, Hasan Kâmil; Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul 2012. ----------“Cezbe”, DİA, VII, 504. ZEHEBÎ, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-; Târîhu’l-İslâm vefeyâtü’l-meşâhiri ve’l-a‘lâm, nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1411/1991.