Mu‘tezilî Müfessir Ebu’l-Kāsım El-Belhî’nin Kıraatlere Yaklaşımı

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 17, 1 - 19, 15.01.2020

Emrullah Tuncel

Öz

İslam
düşünce geleneğine baktığımızda bir âlimin sahip olduğu ilmî, tarihî ve mezhebî
kimlik ve aidiyetler, onun hem Kur’an vahyine ve metnine hem de bununla
bağlantılı olarak kıraat ilmine olan yaklaşımını belirleyen temel parametreleri
oluşturmaktadır. Dolayısıyla bir âlimin kıraatlere olan yaklaşımını belirlerken
öncelikle onun ilmî kişiliğini, mezhebî kimliğini, tarihî aidiyetini, yaşadığı
dönemin panoramasını, kıraat telakkisini, Kur’an vahyine ve metnine dair temel
tasavvurunu doğru bir şekilde tespit etmek elzemdir. İşte bu gerçeklerden
hareketle makalemizde hicrî üçüncü asrın sonuyla dördüncü asrın başı itibariyle
Mu‘tezile ’nin önde gelen mütekellim ve müfessirlerinden olan Arap dili,
felsefe, tarih, fıkıh, kelam, hadis ve tefsir gibi pek çok sahada eserler
te’lif etmiş bulunan ve yaşadığı dönemde “Mu‘tezile ehlinin imamı” gibi vasıflarla
nitelendirilen Ebû’l-Kāsım el-Belhî’nin (ö. 319/931) kıraatlere olan yaklaşımı tespit
edilmeye gayret edilecektir. Bu yapılırken de bir taraftan onun kıraatlere olan
yaklaşımını şekillendiren bireysel, ilmî ve psikolojik zemine, diğer taraftan
da tarihî ve sosyolojik zemine ve döneminde var olan kıraat telakkisine dikkat
çekilecektir. Bir diğer ifadeyle bu makalede kelâma ve tefsire dair
görüşleriyle gerek sünnî gerekse de şiî ekollerin teşekkülünde önemli tesirleri
bulunan bir âlim olarak Ebû’l-Kāsım el-Belhî’nin kıraatlere olan yaklaşımının
ve kıraatleri kullanım keyfiyyetinin yapı taşları yine onun tefsirinden (tefsirine
yapılan atıflardan) hareketle tespit ve inşâ edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kur’an, Tefsir, Kırâat, Belhî, Tasavvur

Kaynakça

• Acar, Ayşe Neslihan. Ebu’l-Kāsım el-Ka’bî’nin Makâlât’ında Mu‘tezile’yi Ele Alış Şekli. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2006.
• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik Mu‘tezile İlişkisi. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2018.
• Arpaguş, Hatice. “Bağdat Mu‘tezile Ekolü: Kâ‘bî Örrneği”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü’s-Selam) Uluslararası Sempozyum (Türkiye-İstanbul 7-9 Kasım 2018), İstanbul, 2011.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-firak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhüm. Nşr. M. Muhyiddîn Abdülhamîd. Kâhire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, ts. Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü'l-ârifin esmâü'l-müellifîn ve âsârü'l-musannifîn. Nşr. İbnü’l-Emin Mahmûd Kemal İnal - Avni Aktuç. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951-1955.
• Bebek, Âdil. “Kâ‘bî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24: 27. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Belhî, Ebû’l-Kāsım el-Kâ‘bî. Kitâbü’l-makâlât ve mahû ‘uyûnü’-mesâil ve’l-cevâbât. Thk. Hüseyin Hansu – Abdülhamîd Kürdî – Râcih Kürdî. İstanbul: Kuramer-Dâru’l-Feth Yayınları, 2018.
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed ed-Dimyâtî. İthâfü füdalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erbaate ‘aşer. Thk. Şa’ban Muhammed İsmail. Beyrut, 1987.
• Bilmen, Ömer Nasûhî. Tabakâtü’l-Müfessirîn: Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973.
• Cürcânî, Abdülkâhir b. Abdirrahman. Delâilü’l-i‘câz. Nşr. Mahmud Muhammed Şakir, Cidde: Dâru’l-Medenî, ts.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtü’l-Müfessirîn. Beyrut: ts.
• Durmuş, İsmail. “Hazif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17: 123. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ebû Hayyân et-Tevhîdî. el-Besâir ve’z-zehâir. Thk. Vedat Kadı. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhît. Nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcud - Ali Muhammed Muavvız. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. İlk Dönem İslam Mezhepleri. Çev: Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul, 2005.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin. Mefâtîhu’l-gayb/et-Tefsîru’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Fârisî, Ebû Ali el-Hasen b. Abdi’l-Ğaffâr. el-Hucce li’l-kurrâi’s-seb‘. Thk. Bedreddîn Kahvecî - Beşîr Cuvîcâtî. Beyrut, 1991.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Hamevî, Ebû AbdillahYâkût. Mu’cemü’l-üdebâ. Beyrut, 1993.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebubekir Ahmed b. Alî. Târihu Bağdâd. Thk. Mustafa A.Kâdir Atâ. Beyrut, 1997.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Ömer b. Ali. el-Lübâb fî ‛ulûmi’l-Kitâb. Nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvız. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419/1988.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî. el-Muhteseb: fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îzâhi ‘anhâ. Thk. Ali en-Necdî Nâsıf - Abdülhalîm en-Neccâr - Abdülfettâh İsmâ’il Şiblî. Kahire, 1415/1995.
• İbn Ebî Usaybia, Ebû’l-Abbâs Muvâfakuddîn Ahmed b. Kāsım. ‘Uyûnü’l-enbâ’ fî, tabakâti’l-etıbbâ’. Kâhire, 1299/1882.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Lisânü’l-mîzân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1995/1416.
• İbn Kesîr, Ebü'l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cize: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1997/1417.
• -----------. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. Nşr. M. İbrahim el-Bennâ - Muhammed Ahmed Aşur - Abdülaziz Ganim. Kahire: Dâru’ş-Şa‘b, 1390/1971.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te’vîlu müşkili’l-Kur’ân. Nşr. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire, 1393/1973.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kāsım. Tâcü’t-terâcim, Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1962.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâât. Nşr. Şevki Dayf. Kahire, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Cemalüddin Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1404/1984.
• İbnü’l-Cezerî, Ebû’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. Thk. Ali Muhammed Dabbâ’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• -----------, Gāyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. 2. Baskı. Nşr. Gotthelf Bergstraesser. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1400/1980.
• İbnü'l-Murtaza, Ahmed b. Yahya b. Murtaza Mehdi Lidînillah. el-Münye ve'l-emel fî şerhi'l-milel ve'n-nihal. Thk. Muhammed Cevad Meşkûr. Beyrut, 1979.
• -----------. Tabakatü'l-Mu‘tezile. Thk. Isameddin Muhammed Ali - Ali Sami Neşşar. el-Matbuatü'l-Câmiiyye, 1972.
• İbnü’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. Ya’kûb İshâk. Kitâbü’l-Fihrist. Nşr. Rıza Teceddüd. y.y., 1971.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdî Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Fazlu’l-i‘tizâl ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. Thk. Fuad Seyyid. Tunus, 1986.
• -----------. Tesbîtü delâili’n-nübüvve. Nşr. Abdülkerim Osman. Beyrut, 1386/1966.
• Kaplan, Yunus. Horasan Mu‘tezilesi ve Ebû’l-Kāsım el-Kâ‘bî’nin Hayatı. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr. Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. İstanbul: Maârif Matbası, 1941.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-müellifin: terâcimu musannifi’l-kütübi’l-‘Arabiyye. Dımaşk: Matbaatü’t-Terakki, 1960/1380.
• Kılıç, Mustafa. “Zemahşerî’nin Kıraatleri Kabul Şartları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (Haziran 2015): 150-184.
• Komisyon. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsîr. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Kureşî, Ebu Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü'l-mudiyye fi tabakâti'l-hanefiyye. Thk. Abdülfettah Muhammed Hulv. Kahire: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1978.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Beyrut, 1988.
• Makdisî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed. Ahsenü’t-tekâsîm fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. Leiden: Dâru Sâdır, 1906.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kaffâl eş-Şâşî’de Kur’an Yorum Anlayışı. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• -----------. “Kıraat Tefsir İlişkisi”, Tefsire Akademik Yaklaşımlar. Ankara: Otto Yayınları, 2013.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Boynukalın, mürâcaa Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed. el-İbâne an meâni’l-kırâât. Nşr. Muhyiddîn Ramazan. b.y., 1399/1979.
• -----------. el-Keşf ‘an vücûhi’l-kırââti’s-seb‘ ve ‘ilelihâ ve hucecihâ. Thk. Muhyiddîn Ramadân. Beyrut, 1997.
• Nebhâ, Hıdr Muhammed. Tefsîru Ebi’l-Kāsım el-Kâ‘bî el-Belhî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1428/2007.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. Thk. Ma’n Ziyâde. Beyrut, 1979.
• Rağıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım el-Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’an. Beyrut, ts.
• Sibeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman. Kitâbü Sîbeveyhî. Nşr. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1408/1988.
• Suyûtî, Ebû Bekr Celâluddîn Abdurrahmân. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’an. Nşr. Mustafa Dîb el-Buğâ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1407/1987.
• Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyetü’l-Kübrâ. Nşr. Mahmud Muhammed et-Tannâhî - Abdülfettah Muhammed Hulv. ts.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-nihal. Çev. Mustafa Öz, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. Abdullah b. Abdu’l-Muhsin et-Türkî. Kahire: Dâru’l-Hicr, 1422/2001.
• Tabersî, Ebû Mansûr Ahmed b. Ali. Mecma‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’an. Beyrut, 1995.
• Tuncel, Emrullah, Ebû Ca‘fer et-Tûsî ve Fahreddin er-Râzî’nin Tefsirleri Bağlamında Ebû’l-Kāsım el-Belhî’nin Kur’an’a Yaklaşımı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2019.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’an, b.y., 1989.
• Usta, Aydın. “Sâmânîler” Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 36: 67. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul, 2001.
• Yazıcı, Elif, Mu’tezilî Müfessir Ebû’l-Kāsım el-Ka’bî’nin Kur’an Yorum Anlayışı. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2013.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Beyrut, 1976.
• Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru â’lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnaut. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985/1405.
• ------------. Târîhu’l- İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhiri ve’l-a‘lâm. Thk. Ömer Abdusselam Tedmûrî. Beyrut, 1987.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillah. el-Bürhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Ziriklî, Hayreddîn. el-A'lâm: Kâmûsu teracimi li-eşheri'r-rical ve'n-nisa mine’l-‘Arabi ve’l-mübta‘ribin ve’l-müsteşrikin. Beyrut: Dârü'l-‘İlm li'l-Melâyin, 1984.