Abdülgafûr-i Lârî'nin Hayâtı ve Eserleri

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 23, 249 - 283, 15.01.2023

Abdulrahman Acer

Öz

Nakşibendiyye Tarîkati’nin kuruluş döneminin hemen akabinde yaygınlaştığı coğrafyaların başında Horasan bölgesi ve onun başkenti sayılan Herat gelir. Bu şehirde Nakşibendiyye’yi temsil eden sûfîlerin en meşhuru Abdurrahmân-ı Câmî’dir. Câmî’nin en bilinen talebe ve müridi ise Abdülgafûr-i Lârî’dir. Mürşidinin ve yazdığı bâzı eserlerin şöhretine rağmen Lârî hakkında bugüne kadar pek araştırma yapılmamıştır. Var olan çalışmalar ise ondan nisbeten genişçe bahseden ilk kaynak olan Reşahât’taki bilgilerin kısmî tekrârından ibârettir. Lârî’nin eserleri ise hâlâ tam olarak tesbit edilememiştir. Bu durum onun hayâtı ve eserlerinin incelenmesini gerekli kılmıştır. Bu makāle, Abdülgafûr-i Lârî’nin hayâtını ve eserlerini mevcud kaynaklar, araştırmalar ve yazma eser kataloglarından yola çıkarak yer yer metin analizi metodundan istifâdeyle ele almaya odaklanmıştır. Bu çerçevede onun hakkındaki biyografik bilgiler değerlendirilmiş, bilhassa eserleri tesbit edilmeye çalışılmıştır. Kaynaklarda ve katalog kayıtlarında ona nisbet edilen eserler incelenmiş, bu eserlerin ona âidiyyeti tartışılmıştır. Netîce olarak, bilinen eserlerinin hâricinde kaynaklarda ve araştırmalarda zikredilmemiş olup Abdülgafûr-i Lârî’ye âid olan iki eser tesbit edilmiştir. Bunlardan Hall-i ebyât-ı Silsiletü’z-zeheb’in katalog kayıtlarına girmiş ancak Hâşiye alâ Şerhi Fusûsi’l-hikem-i Câmî isimli eseri herhangi bir kaynak veya katalogda zikredilmemiştir. Bu eserler muhtevâları açısından değerlendirilmemiş, haklarında sâdece bibliyografik bilgiler verilmiştir. Ayrıca nüshalarından örnek fotoğraflarla Lârî’nin kabrinin tarafımızdan çekilen güncel fotoğrafları da çalışmanın ekler kısmına dâhil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Nakşibendiyye, Herat, Abdülgafûr-i Lârî, Abdurrahmân-ı Câmî, Hall-i ebyât-ı Silsiletü’z-zeheb, Hâşiye alâ Şerhi Fusûsi’l-hikem

Abd al-ghafur Lari’s Life and Works

Öz

Horasan region and Herat, which is considered to be its capital, are at the forefront of the geographies where the Naqshbandiyya became widespread right after the establishment period. The most famous of the Sufis representing the Naqshbandiyya in this city is Abd al-Rahman Jami. The most well-known student and disciple of Jami is Abd al-Ghafur Lari. Despite the fame of his murshid and some of the works he wrote, not much research has been done about Lari until today. Existing studies consist of a partial repetition of the information in Reshahat, which is the first source that mentions him relatively broadly. The works of Lari have not been fully determined yet. This situation necessitated the examination of his life and works. This article focuses on the life and works of Abd al-Ghafur Lari, using the text analysis method from time to time, based on the available sources, researches and manuscript catalogues. In this context, the biographical information about him was evaluated, especially his works were tried to be determined. The works attributed to him in the sources and catalog records were examined, and the belonging of these works to him was discussed. As a result, two works belonging to Abd al-Ghafur Lari have been identified, which have not been mentioned in the sources and researches apart from his known works. It is mentioned in the catalog records of Hall-i abyat-ı Silsilah al-Zahab, but Hashiya ala Sharhi Fusus al-Hikam of Abd al-Rahman Jami is not mentioned in any source or catalogue. These works were not evaluated in terms of their content, only bibliographic information was given about them. In addition, photographs of important parts of the copies and current photographs of Lari's grave taken by us are included in the appendices of the study.

Anahtar Kelimeler

Tasawwuf, Naqshbandiyya, Herat, Abd al-Ghafur Lari, Abd al-Rahman Jami, Hall-i abyat-ı Silsilah al-Zahab, Hashiya ala Sharhi Fusus al-Hikam of Jami

Kaynakça

• Âbidî, Mahmûd. “Mukaddime-i Musahhih”. Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds. 1-60. Tahran: İntişârât-ı Sohen, 1390.
• Acer, Abdulrahman. İbnü’l-arabî Tâkipçisi Olarak Abdurrahmân-ı Câmî ve Şerhu Fusûsi’l-hikem’i: Tahkik ve İnceleme. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2019.
• Acer, Abdulrahman - Şâmil Öçal (ed.). Molla Câmî’de Varlık: Dürretü’l-Fâhire ve Şerhlerinin Tercümeleri ile Varlık Düşüncesine Dâir İncelemeler. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Algar, Hamid. “Nakşibendiyye”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/335-342. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2006.
• Arslan, İclâl. Abdurrahman el-Câmî ve el-Fevâidü’z-Ziyâiyye Adlı Eseri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Arap Dili ve Belâgatı Bilim Dalı, Doktora, 2008.
• Aydın, Cengiz. “Ali Kuşçu”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/408-410. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 1989.
• Bâbür, Zahîruddin Muhammed. Bâbürnâme -Bâbür’ün Hâtırâtı. çev. Reşid Rahmetî Arat. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1970.
• Bâharzî, Abdülvâsî Nizâmî. Makāmât-ı Câmî. thk. Necib Mâil Herevî. Tahran: Neşr-i Ney, 1371.
• Bâharzî, Abdülvâsî Nizâmî. Makāmât-ı Câmî. çev. Veysel Başçı. İstanbul: Büyüyen Ay, 2016.
• Câmî, Abdurrahman. ed-Dürretü’l-fâhire fî tahkîki mezhebi’s-sûfiyye ve’l-mütekellimîn ve’l-hükemâi ‘l-mütekaddimîn. thk. N. Heer - A. Mûsâ Behbehânî. Tahran: İntişârât-ı Müessese-i Mütâlâât-ı İslâmî-yi Dânişgâh-ı Tahran ve Dânişgâh-ı McGill, 1382.
• Câmî, Abdurrahman. Şerhu Fusûsi’l-hikem. Taşkent Ebû Reyhan el-Birûnî Şarkşinâslık Enstitüsü El Yazmaları Kütüphânesi, Taşkent/Birûnî, 520/4.
• DİA. “Abdülgafûr-i Lârî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/204-205. Ankara: Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 1988.
• Dirâyetî, Mustafa. Fihristgân-i Nüshahâ-yı Hattî-yi Îrân. Tahran: Sâzmân-i İsnâd ve Kitâbhâne-i Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân, c. 4. 1390.
• Dirâyetî, Mustafa. Fihristgân-i Nüshahâ-yı Hattî-yi Îrân. Tahran: Sâzmân-i İsnâd ve Kitâbhâne-i Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân, c. 8. 1391.
• Dirâyetî, Mustafa. Fihristgân-i Nüshahâ-yı Hattî-yi Îrân. Tahran: Sâzmân-i İsnâd ve Kitâbhâne-i Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân, c. 9. 1391.
• Dirâyetî, Mustafa. Fihristgân-i Nüshahâ-yı Hattî-yi Îrân. Tahran: Sâzmân-i İsnâd ve Kitâbhâne-i Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân, c. 11. 1391.
• Dirâyetî, Mustafa. Fihristgân-i Nüshahâ-yı Hattî-yi Îrân. Tahran: Sâzmân-i İsnâd ve Kitâbhâne-i Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân, c. 12. 1391.
• Dirâyetî, Mustafa. Fihristgân-i Nüshahâ-yı Hattî-yi Îrân. Tahran: Sâzmân-i İsnâd ve Kitâbhâne-i Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân, c. 16. 1391.
• Ergin, Osman. “Sadraddin al-Qunawi ve Eserleri”. Şarkiyât Mecmuası 2 (1958), 93-90.
• Herevî, Beşîr. “Mukaddime-i Musahhih”. Tekmile-i Havâşî-yi Nefehâtü’l-üns: Şerh-i hâl-i Mevlânâ Câmî. thk. Beşîr-i Herevî. 1-10. [Kâbil]: Encümen-i Câmî, 1343.
• Herevî, Mâyil. “Mukaddime”. Târihçe-i Mezâr-ı Şerîf. 1-19. Kâbil: İntişârât-ı Encümen-i Târih ve Edeb-i Afganistan, 1349.
• Karabulut, Ali Rıza. Mu’cemu’l-mahtûtâti’l-mevcûde fî mektebâti İstanbul, ts.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. el-Mu’cemu’t-târîhi’t-turâsi’l-islâmiyyi fî mektebâti’l-âlem: el-Mahtûtât ve’l-matbûât. Kayseri: Mektebe Yayınları, ts.
• Kâşifî, Ali Safî b. Hüseyin Vâiz. Reşahât-ı Aynü’l-hayat. thk. Ali Asgar Muîniyân. Tahran, 1977.
• Kılıç, Hulûsi. “el-Kâfiye”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/153-154. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2001.
• Kılıç, Hulusi. “Lârî, Muslihuddin”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/103-104. Ankara: Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2003.
• Konevî, Sadreddîn. “Risâle-i Teveccüh-i Etemm”. çev. Abdülgafûr-i Lârî. İrfân-ı Îrân: Mecmûa-i Makâlât 1. ed. Seyyid Mustafa Âzmâyiş. haz. Hâmid Nâci Isfahânî. 91-106. Tahran: Hakîkat, 1378.
• Lâhûrî, Gulam Server. Hazînetü’l-asfiyâ. çev. Muhammed Zahîruddin Sâhib-i Battî. Lahor: Mektebe-i Nebeviyye, 1994.
• Lârî, Abdülgafûr. Hâşiye-i Nefehâtü’l-üns. Hacı Selim Ağa Kütüphânesi, Hacı Selim Ağa 571.
• Lârî, Abdülgafûr. Risâle der-beyân-ı tarîk-ı şuttâr. thk. Herevî Necib Mâyil-i. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1363.
• Lârî, Abdülgafûr. Târihçe-i Mezâr-ı Şerîf. thk. Mâyil-i Herevî. Kâbil: İntişârât-ı Encümen-i Târih ve Edeb-i Afganistan, 1349.
• Lârî, Abdülgafûr. Tekmile-i Havâşî-yi Nefehâtü’l-üns: Şerh-i hâl-i Mevlânâ Câmî. thk. Beşir-i Herevî. [Kâbil]: Encümen-i Câmî, 1343.
• Martini, Giovanni Maria. “Lārī, ʿAbd al-Ghafūr”. Encyclopaedia of Islam, THREE. ed. Kate Fleet vd. 3/81-83. Leiden: Brill, 2021.
• Muîniyân, Ali Asgar. “Mukaddime-i Musahhih”. Reşahât-ı Aynü’l-hayât. 1/1-153. Tahran, 1977.
• Kübrâ, Necmeddin. Tasavvufta On Esas -Usûlü’l-aşere ve Şerhleri-. haz. Süleyman Gökbulut. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Öçal, Şâmil. “Abdurrahmân-ı Câmî’nin ed-Dürretü’l-Fâhire İsimli Eseri”. Molla Câmî’de Varlık: Dürretü’l-Fâhire ve Şerhlerinin Tercümeleri ile Varlık Düşüncesine Dâir İncelemeler. ed. Abdulrahman Acer - Şâmil Öçal. 103-113. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Paşa, Bağdatlı İsmâil. Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1951.
• Pürcevâdî, Rızâ. “Pânipetî, Abdülmelik b. Abdülgafûr-i Ensârî”. Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm. 1/2653. Tahran: Dâiretü’l-Maârif-i İslâmî, 1375.
• Safî, Kāsım. “Risâle-i Maârif ez Sadreddîn-i Konevî Tercüme-i Abdülgafûr-i Lârî”. Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-i İnsânî-yi Dânişgâh-ı Tahran 1007 (1378), 408-434.
• Sağravâniyân, Seyyid Celîl. “Mir’âtü’l-edvâr ve mirkâtü’l-ahbâr: Nüshaî nâ-şinâhte”. Âyîne-i Pejûheş 95 (1384), 53-55.
• Süveysî, Muhammed Abdüsselâm Muhammed. “Tahrîrâtü Abdilğafûr el-Lârî alâ Risâleti ‘Mâ Ene Kultü’ li’l-Kuşcî”. Mecelletü Ebhâs (Külliyyetü’l-Âdâb bi-Câmiati Sirte) 14 (2019), 1-24.
• Şah, Mâsum Ali. Tarâiku’l-hakâyık. thk. Muhammed Câfer Mahcûb. Tahran: Kitâbhâne-i Senâyî, ts.
• Şükûh, Dârâ. Sefîne-i Evliyâ. Agra: Matbaa-i Medrese-i Agra, 1853.
• Taşköprîzâde, İsâmuddin Ebi’l-Hayr Ahmed b. Mustafa. eş-Şakāiku’n-Nu‘mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. thk. Ahmed Suphi Furat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1405.
• Risâle-i Mezârât-ı Herât. nşr. Fikri Selcukî. Neşriyât-ı Fârukî, 1368.