Bir Aydınlanma Filozofu Adam Ferguson’a Göre Sosyal Düzen ve Ahlak Açısından Dinin Rolü

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 28, 575 - 592, 15.07.2025

Ahmet Bingöl

https://doi.org/10.53683/gifad.1641345

Öz

Aydınlanma çağını, aklın, insan haklarının ve bilimsel faaliyetlerin ön planda olduğu, dini kurumların ve geleneksel inanç sistemlerinin eleştiri hedefi haline geldiği bir dönem olarak tanımlayabiliriz. Bu süreçte, dinin toplum ve birey yaşamındaki rolü yeniden değerlendirilirken, bazı aydınlar dinin sosyal düzenin ve ahlaki ilerlemenin temel taşı olduğunu iddia etmiştir. İskoç filozof Adam Ferguson ise, dinin sosyal bütünlüğü ve ahlaki normları güçlendiren önemli bir unsur olduğunu ileri sürerek, Aydınlanma’nın rasyonel ve bireyci yaklaşımına alternatif bir bakış açısı getirmiştir. Ferguson, dinin yalnızca bireyin manevi dünyasını biçimlendiren bir inanç sistemi olmadığını; aynı şekilde toplumsal entegrasyon ve sivil yaşamın inşasında kritik bir rol oynadığını vurgulamıştır. Ona göre, toplumların ekonomik ve politik alandaki gelişmelerinin yanı sıra, kültürel ve ahlaki evrimi de dinin etkisiyle mümkün olmaktadır. Dini kurumlar, ortak değerlerin pekiştirilmesinde ve bireylerin toplumsal sorumluluklarını yerine getirmelerinde destekleyici bir işlev görmektedir. Ferguson’un, dinin bireysel özgürlükleri sınırlandırmadan sosyal düzeni ve ahlakı nasıl destekleyebileceğine dair önerileri, Aydınlanma düşüncesine özgün bir katkı sunmaktadır. Bu çalışma, Aydınlanma dönemi düşüncesi ile din arasındaki etkileşimi ve dinin toplumsal düzen ile ahlak üzerindeki etkilerini günümüz modern toplum bağlamında incelemektedir. Araştırmanın metodolojik temelinde nitel bir yaklaşım benimsenmiş olup, eleştirel analiz yöntemi çerçevesinde literatürde yer alan teorik yaklaşımlar ve tarihsel veriler sistematik bir şekilde değerlendirilmektedir. Karşılaştırmalı tarihsel perspektif, din ile toplumsal yapılar arasındaki etkileşimin zaman içerisindeki evrimini ortaya koymada kullanılmakta ve bu sayede, dinin modern toplumdaki dinamik rolü daha derinlemesine anlaşılmaya çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din , Aydınlanma , Adam Ferguson , Sosyal Düzen , Ahlak.

The Role of Religion in Social Order and Morality According to Enlightenment Philosopher Adam Ferguson

Öz

The Enlightenment era can be characterized as a period in which reason, human rights, and scientific endeavors were paramount, and religious institutions along with traditional belief systems became targets of critique. During this process, as the role of religion in both societal and individual life was re-evaluated, some intellectuals asserted that religion constituted the cornerstone of social order and moral progress. The Scottish philosopher Adam Ferguson, however, argued that religion is a significant factor in reinforcing social cohesion and moral norms, thereby offering an alternative perspective to the Enlightenment’s rational and individualistic approach. Ferguson emphasized that religion is not merely a belief system that shapes the spiritual life of the individual, but also plays a critical role in the construction of social integration and civil society. According to him, alongside economic and political developments, the cultural and moral evolution of societies is rendered possible through the influence of religion. Religious institutions perform a supportive function in consolidating common values and assisting individuals in fulfilling their social responsibilities. Ferguson’s propositions regarding how religion can bolster social order and morality without restricting individual freedoms provide a unique contribution to Enlightenment thought. This study examines the interaction between Enlightenment thought and religion, as well as the impact of religion on social order and morality within the context of contemporary modern society. The methodological foundation of the research is based on a qualitative approach, wherein theoretical perspectives found in the literature and historical data are systematically evaluated through the framework of critical analysis. A comparative historical perspective is employed to elucidate the evolution of the interaction between religion and social structures over time, thereby facilitating a deeper understanding of the dynamic role of religion in modern society.

Anahtar Kelimeler

Religion , Enlightenment , Adam Ferguson , Social Order , Morality.

Kaynakça

• Akgün, Tuncay. Adam Ferguson’un Felsefesinde Din. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 64/2 (2023): 499-523.
• Berry, Christopher John. Social Theory of the Scottish Enlightenment. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997.
• Bingöl, Ahmet. Adam Ferguson’un Düşüncesinde Siyaset ve Ahlak. Konya: Çizgi Kitabevi, 2023.
• Chen, S. Jeng-Guo. “Providence and Progress: The Religious Dimension in Ferguson’s Discussion of Civil Society”. Adam Ferguson: History, Progress and Human Nature. ed. E. Heath ve V. Merolle. 171-186. London: Pickering & Chatto Publishers, 2007.
• Duran, Asım. Aydınlanma ve Kutsal Kitap: Hıristiyan İlahiyatında Tarihsel- Eleştirel Yöntem ve Kitab-ı Mukaddes’in Anlaşılması Sorunu. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2021.
• Ferguson, Adam. An Essay on the History of Civil Society. Cambridge: Cambridge University Press, 1767.
• Ferguson, Adam. Institutes of Moral Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 1769.
• Ferguson, Adam. Principles of Moral and Political Sciences. 2 Cilt. Edinburgh: W. Creech, 1792.
• Hill, Lisa. The Passionate Society The Social, Political and Moral Thought of Adam Ferguson. Netherlands: Springer, 2006.
• Hume, David. An Enquiry Concerning Human Understanding. Ed. Tom L. Beauchamp. London: Oxford University Press, 1999.
• Kant, Immanuel. Seçilmiş Yazılar. Çev. Nejat Bozkurt. Bursa: Sentez Yayıncılık, 2. Basım, 2015.
• Kettler, David. The Social and Political Thought of Adam Ferguson. Columbus: Ohio State University Press, 1965.
• Köktaş, Mümin. İskoç Aydınlanması: Bir Sivil Toplum Perspektifi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
• McGuire, James Edward Force. “Active Principles and Newton’s Invisible Realm”. Ambix 15 (1968), 154-208.
• Oz-Salzberger, Fania. “The Political Theory of the Scottish Enlightenment”. The Cambridge Companion to the Scottish Enlightenment. ed. Alexander Broadie. 157-177. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
• Rousseau, Jean-Jacques. Toplum Sözleşmesi. Çev. Vedat Günyol. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 10. Baskı, 2013.
• Smith, Craig. Adam Ferguson and the Idea of Civil Society. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1999.
• Taşkın, Ali. İskoç Aydınlanması. Ankara: Liberte Yayınları, 2019.
• Taylor, William R. “Biblical Criticism and Modern Faith”. The Journal of Religion 23, no. 4 (1943): 229-239.
• Warburton, Nigel. Felsefenin Kısa Tarihi. Çev. Güçlü Ateşoğlu. İstanbul: Alfa Basım Yayım, 39. Baskı, 2019.
• Voltaire. “Épître à l’auteur du livre des Trois imposteurs”. Oeuvres complètes de Voltaire. Ed. Louis Moland. 1877–1885. Paris: Garnier, 1768.
• Voltaire. Traité sur la tolérance. Paris: Librairie Garnier Frères, 1763