A “place” and tectonics-oriented approach to vernacular architecture and its components in the rural built environment: the case of the Eastern Black Sea Region

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 404 - 434, 28.10.2025

Gamze Akbaş , Fatma Gül Öztürk Büke

https://doi.org/10.37246/grid.1578798

Öz

The study is based on the idea that the concepts of “place” and tectonics interact, complement and even create each other, and it focuses on the vernacular architecture that makes this relationship visible. The article focuses on the suggestion that the link between “place” and tectonics in the rural built environment is established through vernacular architecture, which is shaped according to the three stages of the art of building; “site selection,” “the form of intervention on the ground” and “pattern language,” and that it is this link based on the interaction of these three elements that makes vernacular architecture unique to a “place.” The proposition is tested through the three components of the rural built environment specific to vernacular architecture of the Eastern Black Sea Region; “terrace,” “bridge” and “serender.” As a result of the study, it is emphasized that inappropriate renovation and reconstruction works that do not comply with the three stages of art of building lead to “mongrel structures” or “false vernacular” that ignore the relationship between “place” and tectonics in the rural built environment.

Anahtar Kelimeler

Vernacular Architecture , Rural Built Environment , Place , Tectonics , Eastern Black Sea Region

Vernaküler mimari ve kırsal yapılı çevre bileşenlerine “yer” ve tektonik odaklı bir yaklaşım: Doğu Karadeniz Bölgesi örneği

Öz

Çalışma, “yer” ve tektonik kavramlarının birlikte etkileşimde oldukları, birbirlerini tamamladıkları ve hatta var ettikleri düşüncesinden yola çıkmakta; bu ilişkiyi görünür kılan vernaküler mimariyi ele almaktadır. Makalede, kırsal yapılı çevrede, “yer” ve tektonik arasındaki bağın, yapı yapma sanatının üç aşaması olan; “yer seçimi,” “yere müdahale biçimi” ve “örüntü diline” göre biçimlenen vernaküler mimari aracılığıyla kurulduğu ve vernaküler mimariyi bir “yer”e özgü kılan şeyin bu üç unsurun karşılıklı etkileşimine dayanan bu bağ olduğu önerisi üzerinde durulmaktadır. Öneri, Doğu Karadeniz Bölgesi vernaküler mimarisine özgü kırsal yapılı çevrenin üç bileşeni; “teras,” “köprü” ve “serender” üzerinden test edilmektedir. Araştırma sonucunda, yapı sanatının üç aşamasına uymayan sağlıksız yenileme ve yeniden yapım çalışmalarının, kırsal yapılı çevrede “yer” ve tektonik ilişkisini yok sayan “melez yapıları” ve “sahte vernakülerleri” ortaya çıkardığı vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Vernaküler Mimari , Kırsal Yapılı Çevre , Yer , Tektonik , Doğu Karadeniz Bölgesi

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (2019). Kültür Mirasını Koruma İlke ve Teknikleri. İstanbul: Yem Yayın.
• Akbaş, G. (2023). Vernaküler Mimarinin “Yer” ve Tektonik Kavramları Üzerinden Okunması: Doğu Karadeniz Bölgesi Yapılı Kırsal Çevresi Örneği. (Doktora Tezi). Çankaya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Akın, N., Tapan, M.ve Sey, Y. (2013). Öngörü Panelleri Sürdürülebilir Kalkınma/“Tarihi Kültürel Mirasın Korunması”. Retrieved from https://tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/vizyon2023/csk/EK-13.pdf
• Alexander, C. (1979). The Timeless Way of Building. New York: Oxford University Press.
• Anderson, S. (1980). “Modern Architecture and Industry: Peter Behrens, the AEG, and Industrial Design”. Oppositions, 21: 79-97.
• Aran, K. (2000). Barınaktan Öte Anadolu Kır Yapıları. Ankara: Tepe Mimarlık Kültürü Merkezi.
• Auge, M. (1997). Non-lieux Introduction a Une Anthropologie de la Surmodernite, Yer-olmayanlar Üstmodernliğin Antropolojisine Giriş. (Çev. T. Ilgaz). İstanbul: Kesit Yayıncılık. (Orijinal Yayın Tarihi, 1992).
• Başkan, S. (2019). “Fetihten 19. Yüzyılın Sonuna Kadar Yol-Köprü Hizmeti Veren Doğu Karadeniz Zaviye ve Derbendleri ile Günümüze Ulaşan Tek Açıklıklı Kemer Köprüler”. Sanat Tarihi Dergisi, 28(2), 483-519. https://doi.org/10.29135/std.598914
• Batur, A. ve Gür, Ş. Ö. (2005). Doğu Karadeniz’de Kırsal Mimari. (3. Baskı). İstanbul: Milli Reasürans T.A.Ş.
• Bayraktar, M. S. (2018). “Trabzon Dernekpazarı Yenice Köyü’nde Tarihi Bir Ahşap Köprü”. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 44: 201-219.
• Bötticher, K. (1852). Die Tektonik der Hellenen. Potsdam: Berlag von Ferdinand Riegel.
• Calvino, I. (1990). Görünmez Kentler. (Çev. I. Saatçioğlu). İstanbul: Remzi Kitabevi. (Orijinal Yayın Tarihi, 1972).
• Cevizci, A. (2015). Felsefe Tarihi. (6. Baskı). İstanbul: Say Yayınları.
• Ching, F. D. K. (2007). Mimarlık Biçim Mekân Düzeni. (Çev. S. Lökçe). İstanbul: Yem Yayınları. (Orijinal Yayın Tarihi, 1996).
• Cresswell, T. (2004). Place: A Short Introduction. USA: Blackwell Pub.
• Crutzen, P. J. (2002). “Geology of Manking”. Nature, 415: 23.
• Çaylı, E. (2020). İklimin Estetiği Antroposen Sanatı ve Mimarlığı Üzerine Denemeler. İstanbul: Everest Yayınları.
• Eruzun, C. (1977). “Doğu Karadeniz’de Seranderler”. I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, V. Cilt Etnografya. Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları: 22, s.125-141.
• Erzen, J. N. (2019). Üç Habitus Yeryüzü, Kent, Yapı, (3. Baskı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Frampton, K. (1983). “Towards a Critical Regionalism: Six Points for an Architecture of Resistance”. The Anti-Aesthetic: Essays on Postmodern Culture. Ed. H. Foster. Washington: Post Townsend Bay Press. s.16-30.
• Frampton, K. (1995). Studies in Tectonic Culture: The Poetics of Construction in Nineteenthand Twentieth Century Architecture. London: MIT Press.
• Glotz, G. (1965). Ancient Greece at Work. London: Routledge and Kegan Paul.
• Goloğlu, M. (1973). Anadolu’nun Milli Devleti Pontos. Ankara: Kalite Matbaası.
• Gregotti, V. (1996). “Territory and Architecture”. Theorizing a New Agenda for Architecture: An Anthology of Architectural Theory 1965-1995. Ed. K. Nesbitt. New York: Princeton Architectural Press. s.338-44.
• Hasol, D. (1979). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. (2.Baskı). İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• Heidegger, M. (1975). “Building Dwelling Thinking”. Poetry, Language, Thought. (Çev. A. Hofstadter). New York: Harper & Row. s.143-161. (Orijinal Yayın Tarihi, 1971).
• Holst, J. (2017). “The Fall of The Tecton and The Rise of The Architect: On The Greek Origins of Architectural Craftmanship”. Architectural Histories, 5(1), 1-12. https://doi.org/10.5334/ah.239
• İlter, F. (1978). Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri. Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü Matbaası.
• Karpuz, H. (1999). “Serander ve Loft: Türk ve Norveç Halk Mimarisinde Eşdeğerli İki Yapı”. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 19(1-2), 71-82.
• Kavas, K. R. (2011). “Patterns of Environmental Coherence in The Rural Architectural Tradition of Ürünlü (Akseki-Ibradi Basin)”. Metu Journal of The Faculty of Architecture, 28(1), 23-40. https://doi.org/10.4305/metu.jfa.2011.1.2
• Kavas, K. R. (2015). “Environmental Anesthesia and False Vernacular Architecture: The Case Study of the Western Taurus Mountains”. Adalya, 18, 321-50.
• Maulden, R. (1986). Tectonics in Architecture: From the Physical to the Meta-Physical. (Yüksek Lisans Tezi). Massachusetts Institute of Technology, Cambridge.
• McEwen, I. K. (1993). Socrates’ Ancestor: An Essay on Architectural Beginnings. Cambridge: MIT Press.
• Moholy-Nagy, S. (1957). Native Genius in Anonymous Architecture. New York: Horizon Press.
• Norberg-Schulz, C. (1979). Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture. London: Academy Editions.
• NTV (2020). Doğu Karadeniz’de sağanak sel ve heyelana yol açtı: Ev çöktü, yollar kapandı. Retrieved from https://www.ntv.com.tr/galeri/turkiye/dogu-karadenizde-saganak-sel-ve-heyelana-yol-acti-ev-coktu-yollar-kapandi,rALxSVHFq0uEDdWr2pTaKQ
• Özgüner, O. (1970). Köyde Mimari Doğu Karadeniz. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi No. 13.
• Öztürk, Ö. (2005). Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. 1.Cilt. Ed. M. İlhan, İstanbul: Heyamola Yayınları.
• Porphyrios, D. (1992). Classical Architecture The Living Tradition. North America: McGraw Hill.
• Relph, E. (1976). Place and Placeleness. London: Pion.
• Roth, L. M. (2006). Understanding Architecture Its Elements, History and Meaning. (Çev. E. Akça). İstanbul: Kabalcı Yayınevi. (Orijinal Yayın Tarihi, 1993).
• Rudofsky, B. (1964). Architecture Without Architects. New York: The Museum of Modern Art.
• Sezgin, H. (1984). “Vernaküler Mimari ve Günümüz Koşullarındaki Durumu”. Mimarlık, 201: 44-47.
• Soccio, D. J. (2021). Felsefeye Giriş Hikmetin Yapıtaşları. (Çev. K. K. Karataş). (2. Baskı). İstanbul: Kaknüs Yayınları. (Orijinal Yayın Tarihi, 1991).
• Sözen, M. (2001). Türklerde Ev Kültürü. İstanbul: Doğan Kitapçılık.
• Sözen, M. ve Eruzun, C. (1992). Anadolu’da Ev ve İnsan. İstanbul: Emlak Bankası.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (2003). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. (7. Basım). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Tunç, G. (1978). Taş Köprülerimiz. Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü Matbaası.
• Unwin, S. (2009). Analysing Architecture, (3. Baskı). London: Routledge.
• Yılmaz, S., Fidan, M. ve Apaydın, N. (2017). “Türkiye’de Bulunan Tarihi Ahşap Köprülerin Yapım Sistemlerine Göre Sınıflandırılması”. Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu (2-4 Kasım 2017). Trabzon: TMMOB İnşaat Mühendisleri, s.433-442.
• Yılmaz Erkovan, N. ve Özgenel, L. (2024). “Vernaküler Mimarlık Bağlamında Bir Tektonik/Atektonik Kurgu Olarak Arı Evi: Dereköy-Kumluca Örnekleri”. Sanat Tarihi Dergisi, 33(2), 817-839. https://doi.org/10.29135/std.1494983