“TAN YILDIZI” GAZETESİ’NDE CEDİTÇİ AYDINLARA YÖNELİK MUHALEFET (1906)

Yıl 2022, , 227 - 238, 20.01.2022

Emre Özsoy

https://doi.org/10.53718/gttad.1036270

Öz

Genel bir tarihleme ile XIX yüzyılın başlarından XX yüzyılın ilk çeyreğine kadar olan zaman dilimi, Türk Dünyası için pek çok alanda istikrarsız bir dönemi ifade etmektedir. Türk Dünyasının tek bağımsız devleti olarak Osmanlı, yıkılmanın eşiğinde Avrupa devletleri ile bir diplomasi savaşı içerisinde bulunurken, İdil-Ural bölgesinde, Kafkasya’da, Kırım’da ve Türkistan’da çoktan Çarlık Rusya’nın hâkimiyeti tesis edilmiş vaziyetteydi. Bununla birlikte söz konusu zaman dilimi Türk Dünyası için yenileşme veya modernleşme düşüncesinin faaliyete konduğu bir dönemi ifade etmektedir. Bugün, Ceditçilik olarak bilinen ve dünyevî hayatın her alanına sirayet eden bu yenileşme çabası; kadın haklarından mektep-medrese sorunlarına, ortak Türk dili oluşturulmasından siyasî taleplere ve dinde yenileşme konularına kadar pek çok alanda kendisini göstermiştir. Bu durum, Ceditçi hareketin doğuş esnasından itibaren sürekli gelişim ve değişim içerisinde olduğunu, modern zamanın gereklilikleri çerçevesinde faaliyetlerde bulunduğunu göstermektedir.
Matbuat faaliyetleri, Ceditçi hareketin en önemli alanlarından birisini oluşturmuştur. Bu anlamda tetikleyici gelişme şüphesiz 1905 Rus Devrimi’dir. 1905 Rus Devrimi ile birlikte Rusya Türkleri arasında her alanda olduğu gibi matbuat alanında da büyük bir canlanmanın başladığına şahit olunmaktadır. Kısa zaman içerisinde çok sayıda gazete ve dergi yayın hayatına girmiş ve matbuat faaliyetleri, modernleşme fikrini topluma aktaran bir aracıya dönüşmüştür. “Kazan Muhbiri”, “Vakit”, “Yıldız” başta olmak üzere pek çok gazete ve “Çükeç”, “Ülfet”, “Şura” gibi önemli dergiler İdil-Ural sahasında kendisini göstermiştir. Bu yayın organlarına zamanla yenileri katılırken matbuat; Rusya Türklerini sosyal, siyasî ve kültürel anlamda modern zamana taşımanın gayreti içerisine girmiştir.
Ceditçi hareketin etkin olduğu dönemde çıkan pek çok gazetenin Ceditçi hareketi desteklediği görülmektedir. Bunun nedenleri arasında bizzat Ceditçi aydınların matbuat sahasında etkin olmalarının büyük payı vardır. Diğer yandan Ceditçiler gibi düşünmeyen, onların Rusya Türklerine yönelik politikalarına karşı duran yayın organlarının da sahada olduğu bir gerçektir. Bu anlamda Tan Yıldızı gazetesinin ayrı bir yeri vardır. Dönemin önde gelen gazetelerinden “Tan Yıldızı”, takip ettiği sosyal-demokrat çizgi ile hem Tatar toplumu hem de aydınlar arasında radikal bir çizgide görünmüştür. Gazetede yayımlanan makalelerde Ceditçi aydınlara yönelik muhalif bir tutum sergilenmiştir. Özellikle Ceditçi aydınların bütün Rusya Türklerini kapsayan birleştirme siyasetleri beyhude bir çaba olarak değerlendirilmiştir. Sosyalizm fikri etrafında birleşen Tan Yıldızı gazetesinin yazarları, Rusya Türklerine yönelik faaliyetlerinde sınıfsal ayrım üzerinde durmuşlar ve bu anlamda Ceditçiler ile farklı çizgide yer almışlardır. Dolayısıyla Ceditçi aydınların “Müslüman İttifakı” çerçevesinde yaptığı çalışmalar, Tan Yıldızı çevresinde makul karşılanmayarak eleştirilere maruz kalmıştır.
Bu çalışmada; “Tan Yıldızı” gazetesi ve çevresinin, Ceditçi aydınlara yönelik muhalif tutumu ve bunun nedenleri incelenmeye çalışılacaktır. Bu anlamda; Ceditçi aydınlar ile Tan Yıldızı gazetesi çevresi arasındaki tartışmaların nedenini oluşturan “Müslüman İttifakı, sosyalizm, ortak Türk dili oluşturma fikri ve Rusya Müslümanları arasında sınıfsal mücadele gibi konular üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tan Yıldızı Gazetesi, Ceditçilik, Rusya Türkleri, Rusya Müslümanları İttifakı

Teşekkür

Şimdiden teşekkür eder, iyi çalışmalar dilerim.

OPPOSITION TO JADIDIST INTELLECTUALS IN “TAN YILDIZI” NEWSPAPER (1906)

Öz

With a general dating, the time period from the beginning of the XIX century to the first quarter of the XX century represents an unstable period in many areas for the Turkish World. While the Ottoman Empire, as the only independent state of the Turkic World, was in a diplomatic war with European states on the verge of collapse, Tsarist Russia's dominance was already established in the Idil-Ural region, the Caucasus, the Crimea and Turkestan. However, the mentioned time period represents a period in which the idea of innovation or modernization was put into action for the Turkish World. Today, this innovation effort, known as Jadidism, has speread to all areas of worldly life; It has shown itself in many areas from women's rights to school-madrasa problems, from the creation of a common Turkish language to political demands and issues of innovation in religion. This situation shows that the Jadidist movement has been in constant development and change since its birth, and that it has been operating within the framework of the requirements of modern times.
Press activities constituted one of the most important areas of the Jadidist movement. In this sense, the triggering development is undoubtedly the 1905 Russian Revolution. With the Russian Revolution of 1905, it is witnessed that a great revival began among the Russian Turks in the field of printing, as in every other field. In a short time, many newspapers and magazines entered the publishing life and press activities turned into an intermediary that conveyed the idea of modernization to the society. Many newspapers, especially "Kazan Muhbiri", "Vakit", "Yıldız", and important magazines such as "Çükeç", "Ülfet", "Şura" showed themselves in the field of Idil-Ural. While new ones joined these publications over time, press; has made an effort to carry the Russia Turks socially, politically and culturally to modern times.
It is seen that many newspapers published during the period when the Jadidist movement was active supported the Jadidist movement. Among the reasons for this is the fact that the Jadidist intellectuals themselves are active in the field of printing. On the other hand, it is a fact that media organs that do not think like the Jadidist and oppose their policies towards the Russian Turks are also in the field. In this sense, Tan Yıldızı newspaper has a special place. Tan Yıldızı, one of the leading newspapers of the period, appeared in a radical line among both Tatar society and intellectuals, with the social-democratic line it followed. In the articles published in the newspaper, an oppositional attitude towards the Ceditist intellectuals was displayed. In particular, the unification policies of Jadidist intellectuals covering all Russian Turks were considered as a futile effort. The writers of the Tan Yıldızı newspaper, united around the idea of socialism, focused on class distinction in their activities against the Russian Turks, and in this sense, they took a different line with the Jadidists. Therefore, the works of Jadidist intellectuals within the framework of the "Muslim Alliance" were not considered reasonable in the circle of the Tan Yıldızı and were criticized.
In this study; The oppositional attitude of the Tan Yıldızı newspaper and its circle towards the Jadidist intellectuals and the reasons for this will be examined. In this sense; Subjects such as the "Muslim Alliance, socialism, the idea of establishing a common Turkish language, and the class struggle among the Muslims of Russia, which are the cause of the debates between the Jadidist intellectuals and the circle of the Tan Yıldızı newspaper, will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Tan Yıldızı Newspaper, Jadidism, Russian Turks, Russian Muslims Alliance

Kaynakça

• “Biznin Mezhep, Biznin Meslek”, Tan Yıldızı, S. 28, 26 Avgust (Ağustos) 1906, s. 2-3.
• “Biznin Partiya”, Tan Yıldızı, S. 5, 1 İyun (Haziran) 1906, s. 1-2.
• “Biznin Tatar Deputatları Nişliler İken?”, Tan Yıldızı, S. 16, 13 İyul (Temmuz) 1906, s. 1.
• “Hemen Anlamiler”, Tan Yıldızı, S. 13, 30 İyun (Haziran) 1906, s. 2-3.
• “Kazan 18. May”, Tan Yıldızı, S. 1, 18 May (Mayıs) 1906, s. 1.
• “Kazan 19 İyun”, Tan Yıldızı, S. 10, 19 İyun (Haziran) 1906, s. 1-2.
• “Kazan 23 İyun”, Tan Yıldızı, S. 11, 23 İyun (Haziran) 1906, s. 1.
• “Kazan 4 Oktiyabr”, Tan Yıldızı, S. 49, 4 Oktyabr (Ekim) 1906, s. 1-2.
• “Mekerce Haberleri”, Tan Yıldızı, S. 31, 19 Avgust (Ağustos) 1906, s. 4.
• “Müslüman İttifakı”na Biznin Karaşımız”, Tan Yıldızı, S. 36, 31 Avgust (Ağustos) 1906, s. 2.
• “Rusya Müslümanları İttifakı”, Tan Yıldızı, S. 3, 26 May (Mayıs) 1906, s. 1.
• “Talebe ve Şakirdlere Birkaç Söz”, Ülfet, S. 40, 20 Sentyabr (Eylül) 1906, s. 2-3.
• “Tatar Gazeteleri”, Tan Yıldızı, S. 1, 18 May (Mayıs)1906, s. 2-3.
• “Tatar Gazeteleri”, Tan Yıldızı, S. 12, 27 İyun (Haziran) 1906, s. 4.
• Ahtyamova, Alsu, “Natsionalnaya Pressa i Knigoizdanie”, İstoriya Tatar, İnstitut İstorii İm. Ş. Mardjani, Tom VII, Kazan 2013, s. 158-163.
• Alp, Alper, Kazan Tatarları’nın Siyasî Konum ve Yönelişleri (1905-1916), Gazi Üniversitesi SBE Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Bilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2010.
• Arşaruni, A., Gabidullin, H., Oçerki Panislamizma i Pantyurkizma v Rossii, İzdatelstvo Bezbojnik, (yer bilgisi eksik) 1990.
• Bennigsen, A., Quelquejay, Lemercier C., Step’de Ezan Sesleri, Çev. Nezih Uzel, İrfan Yayınevi, İstanbul 1997.
• Bigiyef, Musa, Rusya Müslümanları İttifakı’nın Programı, Tipografiya K. S. Antakolskogo, Peterburg 1906.
• Bigiyef, Musa, Umum Rusya Müslümanlarının 3. Resmi Nedveleri, Bratya Karimovı, Kazan 1906.
• Carullah, Musa, Islahat Esasları, Tipografiya M. A. Maksutova, Petrograd 1915.
• Çalışkan, Ülkü, Rusya İmparatorluğu’nda Anayasal Demokrat Partisi’nin Milliyetler Politikası (Kadet Partisi 1905-1917), Kriter Yayınları, İstanbul 2019.
• Çingiz, “Gasudarstvennıy Duma’nın Tatar Çilenlerine Açık Hat”, Tan Yıldızı, S. 2, 22 May (Mayıs) 1906, s. 1.
• Çingiz, “Müslüman İttifakı Nişlerge Kirek”, Tan Yıldızı, S. 32, 22 Avgust (Ağustos) 1906, s. 2.
• Çingiz, “Müslüman İttifakı”, Tan Yıldızı, S. 29, 15 Avgust (Ağustos) 1906, s. 2-3.
• Çingiz, “Tercüman” ve “Vakit” Gazitelerine Cevap”, Tan Yıldızı, S. 24, 3 Avgust (Ağustos) 1906, s. 1-2.
• Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), 3. Baskı, TTK Ankara 2014.
• Evtuhov, Catherine, Stites, Richard, 1800’den İtibaren Rusya Tarihi: Halklar, Efsaneler, Olaylar, Güçler, Çev. Ahmet Cevdet Aşkın, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2018.
• Gayaz İshakıy Tarihi-Dokumental Jıentık, Haz. Rehimov, S., Möhemmetşin, Z., Zahidullin, A., Jıen Neşriyatı, Kazan 2011.
• Habibrahmanova, Alsu, Deyatelnost Politiçeskih Partii v Kazani v Godı Pervoy Rossiiskoy Revolytsii, İnstitut İstorii im. Mardjani, Kazan 2006.
• Hablemitoğlu, Necip, Çarlık Rusyası’nda Türk Kongreleri (1905-1917), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1997.
• İbrahim, “Müslüman Halkının Nijni Şehrindegi İttifakçıları Hakkında Bir Söz”, Tan Yıldızı, S. 43, 1906, s. 2.
• Kanlıdere, Ahmet, Ahmet, Reform Within Islam: Tajdid and Jadid Movement among the Kazan Tatars (1809-1917) Conciliation or Conflict, Eren Yayıncılık, İstanbul 1997.
• Kanlıdere, Ahmet, Sosyalizmden Türkçülüğe Kazanlı Ayaz İshakî, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2019.
• Kazan Şakirdi, “Şakirdlerden Ülfetge Cevab”, Tan Yıldızı, S. 51, 7 Oktyabr (Ekim) 1906, s. 3-4.
• Kinavun, “Andan Bundan”, Tan Yıldızı, S. 2, 22 May (Mayıs) 1906, s. 3.
• Koç, Elif,“Çarlık Dönemi Azerbaycan Matbuatı Üzerine Bir İnceleme”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 60, Haziran 2018, s. 181-196.
• Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar, TTK, Ankara 2014.
• Lazzerini, Edward James, Ismail Bey Gaspirinskii and Müslim Modernism in Russia 1876-1914, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Washington University 1973.
• Maraş, İbrahim, Türk Dünyasında Dinî Yenileşme (1850-1917), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2002.
• Mihaylova, S. M., Formirovaniye i Razvitiye Prosvetitelstvo Sredi Tatar Povoljya 1800-1861, İzdatelstvo Kazanskovo Universiteta, Kazan 1972.
• Remiyev, İ., Vakıtlı Tatar Matbuatı 1905-1925, (yer bilgisi eksik) 1926.
• Riansanovsky, Nicholas V., Steinberg, Mark D., Rusya Tarihi, Çev. Figen Dereli, İnkılap, İstanbul 2016.
• Rorlich, Azade Ayşe, Volga Tatarları, Çev. Mehmet Süreyya Er, İletişim Yayınları, İstanbul 2000.
• Ross, Danielle, Tatar İmparatorluğu: Kazan Tatarları ve Çarlık Rusya’sının Oluşumu, Çev. Kadri Mustafa Orağlı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020.
• Taşlavçı, “Tatar Gazeteleri”, Tan Yıldızı, S. 6, 5 İyun (Haziran) 1906, s. 2.
• Tatarskaya Periodiçeskaya Peçat Naçala XX Veka (Bibliografiçeskii Ukazatel), Haz. Gaynanov,R. R., Mardanov, R. F., Şakurov, F. N., İzdatelstvo Milli Kitap, Kazan 2000.
• Taymas, Abdullah Battal, Kazan Türkleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1966.
• Türkyılmaz, Selçuk, “Şark-i Rus Gazetesi’nin İzahlı Makaleler Bibliyografyası”, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı 18, Haziran 2010, s. 123-254.
• Usal, “Biz Kimlerni Sevgebiz Bizni Kimler Sevge?”, Tan Yıldızı, S. 11, 23 İyun (Haziran) 1906, s. 2.
• Usal, “Tatarlar Terakki İte II”, Tan Yıldızı, S. 53, 12 Oktyabr (Ekim) 1906, s. 2.
• Yeşilot, Okan, Hasan Melikzade Zerdabi ve Ekinci Gazetesi, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2012.