RECEP PEKER'İN FAŞİZMLE İLGİLİ DÜŞÜNCELERİ VE BİR İDDİANIN SORGULANMASI

Yıl 2022, , 909 - 924, 20.07.2022

H. Seçkin Çelik

https://doi.org/10.53718/gttad.1097928

Öz

Atatürk’ün cumhurbaşkanlığı sırasında onun özel kalem müdürü ve genel sekreteri olarak görev yapmış Hasan Rıza Soyak’ın anılarında ne kanıtlanabilen ne de görmezden gelinebilen meşhur bir iddia yer almaktadır. Buna göre Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri Recep Peker, İtalya ve Almanya’daki faşist partilere özenerek Türkiye’de de bir parti devleti yaratmak düşüncesiyle CHP için nizamname ve program taslakları kaleme almıştır. Peker’in bu çalışmaları Atatürk’ü çok kızdırmış ve nihayet onun Atatürk’ün gözünden düşmesine yol açmıştır. Recep Peker’in dünya görüşünü ve faşizme yaklaşımını ele alan çalışmaların büyük çoğunluğunda Soyak’ın anılarında anlattığı bu olay fazla sorgulanmadan doğru kabul edilmiş ve bu varsayım üzerinden çeşitli çıkarımlarda bulunulmuştur. Oysa Soyak’ın anıları ancak onun dönemin politik mücadelelerinde taraf olan bir figür olduğu unutulmadığında doğru değerlendirilebilir. Soyak, İnönü ve Peker’e mesafeli olan Atatürk’ün yakın çevresindeki kişilerden biridir. Bu iki kişiye göre daha liberal bir pozisyonu benimsediğini söylenebilir. Dönemin politik çatışmalarının etkileri, o dönem bu çatışmalarda taraf olan pek çok kişinin anılarına yansıdığı gibi Soyak’ın anılarında da yansımasını bulmuştur ve söz konusu anılar bu çerçevede okunmalıdır. Bilimsel açıdan daha verimli sonuçlar doğuracak olan, Soyak’ın belgelerle doğrulanamayan anılarına takılıp kalmak değil; fakat Peker’in faşizm konusundaki yaklaşımını onun kaleme aldığı metinler üzerinden incelemektir. Böylesi bir incelemede şu sorulara yanıt aramak yerinde olacaktır: Recep Peker’in çeşitli ideolojilere yönelik yaklaşımı hep aynı mı olmuştur? Eğer bu konuda bazı değişimler ortaya çıktıysa bunun sebepleri nelerdir? Çokça gönderme yapılan 1935’teki İtalya seyahati öncesi Peker ve CHP yöneticileri Avrupa’daki partilerin ve bu bağlamda faşist partilerin programlarından habersiz miydiler? Haberleri varsa, bu konu niçin 1935-1936’da aniden ortaya çıkmış gibi ele alınmaktadır? Recep Peker’in CHP’nin ideolojisi ve teşkilatlanması üzerindeki etkisi nedir, bu hususta parti içinde anlaşmazlıklar var mıdır ve bu anlaşmazlıklar, karşıtlarının Peker’in ideolojisini tanımlamalarına bir etkide bulunmuş mudur? Soyak’ın bahsettiği program ve nizamname taslakları bulunamadığına göre, Peker’in yazı ve konuşmalarından, parti örgütüne yaptığı tebligatlardan onun faşizme bakışıyla ilgili nasıl bir sonuca ulaşabiliriz? Bu çalışmada, dönemin Avrupasında etkili olan çeşitli ideolojiler gibi faşizmin de 1935’ten önce Kemalist entelektüellerce mercek altına alındığı ve liberalizmin 1920’li yıllarda yaşadığı çifte kriz sonrasında dünyanın farklı ülkelerinde de görülen pragmatik modernist eğilimlere Türkiye’de de rastlandığı, Recep Peker’in faşizme yönelik yaklaşımının da büyük ölçüde bu pragmatik modernist çerçeve içinde anlamlandırılabileceği öne sürülmektedir. Peker, Nazizm ve faşizm gibi görüşleri Türkiye açısından ideolojik bir tehdit olarak tanımlıyor, faşist akımlara reaksiyoner olmaları ve ırka dayalı milliyetçiliği savunmaları bakımından eleştirel yaklaşıyordu. Bununla birlikte otoriter bir dünya görüşüne sahip olan Peker, 1930’lu yıllarda Türkiye’de görülen otoriterleşme eğilimiyle birlikte liberalizm ve parlamentarizme yönelik daha sert eleştiriler dile getirmeye başlamıştı ve sınıf çatışmasına yol açtığını düşündüğü liberalizm ve sosyalizm gibi akımlara faşistlerin de karşı olmasını haklı buluyordu. Peker’in aldığı tepkiler, onun partiyi devlete hakim kılmaya çalışmasının ve zaman zaman pragmatik modernizmin sınırlarını zorlayan otoriter eğilimlerinin bir sonucuydu.

Anahtar Kelimeler

Recep Peker, Kemalizm, Cumhuriyet Halk Partisi, Faşizm, Türk düşünce tarihi

RECEP PEKER'S THOUGHTS ON FASCISM AND QUESTIONING A CLAIM

Öz

In the memoirs of Hasan Rıza Soyak, who served as Atatürk's private secretary and secretary-general during his presidency, there is a famous assertion that cannot be verified or denied. Accordingly, Recep Peker, Secretary-General of the Republican People's Party (CHP), created draft regulations and programs for the CHP, copying fascist parties in Italy and Germany, with the goal of building a party state in Turkey. Peker's works enraged Atatürk and finally caused him to fall out of favor with him. Most works dealing with Recep Peker's worldview and approach to fascism regarded this occurrence recorded in Soyak's memoirs as true without any questioning, and numerous inferences were drawn based on this assumption. However, Soyak's memories can only be properly interpreted if it is not forgotten that he was a participant in the period's political struggles. Soyak was a member of the inner circle of Atatürk who preserved his distance from İnönü and Peker. He took a more liberal stance than these two people. The impact of the period's political disputes was reflected in Soyak's memories, as well as the memories of many people who were involved in these struggles at the time, and the memories in question should be read in this context. It is more scientifically useful to study Peker's approach to fascism through his works rather than Soyak's memories, which cannot be validated with documents. It would be reasonable to seek answers to the following questions in such a study: Was Recep Peker's approach to diverse ideologies consistent? What were the causes for any changes that occurred in this regard? Were Peker and CHP executives unaware of the programs of European parties, particularly fascist parties, before Peker’s trip to Italy in 1935? Why is this issue portrayed as though it arose out of nowhere in 1935-1936, if they were aware? What was Recep Peker's influence on the ideology and organization of the CHP, were there any conflicts within the party on this matter, and did these disagreements have an impact on his opponents' conceptions of Peker's ideology? Since the program and draft regulations described by Soyak could not be found, what conclusion can we draw about Peker's understanding of fascism from his writings and speeches, as well as his notifications to the party organization? It is argued in this study that, like various ideologies that were influential in Europe at the time, fascism was scrutinized by Kemalist intellectuals prior to 1935, that after the double crisis of liberalism in the 1920s, pragmatic modernist tendencies, which were also seen in other countries around the world, were also seen in Turkey, and that Recep Peker's approach to fascism can be grasped to a large extent within this pragmatic modernist framework. Peker regarded Nazism and fascism as an ideological threat to Turkey, and he criticized fascist movements for being reactionary and defending nationalism based on race. However, with the authoritarian trend seen in Turkey in the 1930s, Peker, who had an authoritarian worldview, began to express harsher criticisms of liberalism and parliamentarism, and he acknowledged that the fascists were right for opposing movements such as liberalism and socialism, which he thought led to class conflict. The reactions Peker received were a result of his efforts to establish the control of the party over the state, as well as his authoritarian tendencies, which occasionally strained the limits of pragmatic modernism.

Anahtar Kelimeler

Recep Peker, Kemalism, Republican People's Party, Fascism, History of ideas in Turkey

Kaynakça

• FO 424/280 E3830/129/44. (Birleşik Krallık Ulusal Arşivleri)
• FO 424/80 E 56127466/44. (Birleşik Krallık Ulusal Arşivleri)
• FO 424/280 E 5660/466/44. (Birleşik Krallık Ulusal Arşivleri)
• Cumhuriyet, 25 Nisan 1932, Cumhuriyet, 22 Mayıs 1932. (Gazeteler)
• AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, çev. Yavuz Alogan, Sarmal Yayınevi, İstanbul 1994.
• ARZIK, Nimet, Bitmeyen Kavga: İsmet İnönü, Kurtuluş Matbaası, Ankara 1966.
• ASKER, Ahmet, Kemalist Türkiye’den Nazi Almanyası’na Karşılaştırmalı Bakışlar ve Algılar 1929-1939, Libra Kitap, İstanbul 2014.
• AULARD, Alphonse, Fransa İnkılâbının Siyasî Tarihi, C. I, çev. Nazım Poroy, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• BARUTÇU, Faik Ahmet, , Siyasi Hatıralar, C. 1, 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara 2001.
• BAŞAR, Ahmet Hamdi, Atatürkle Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayını, Ankara 1981.
• BERKES, Niyazi, Propaganda Nedir?, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara 1942.
• CANFORA, Luciano, Avrupa’da Demokrasi: Bir İdeolojinin Tarihi, çev. Neşenur Domaniç ve Nusret Avhan, Literatür Yayınları, İstanbul 2010.
• CARR, E. H., Yirmı Yıl Krizi 1919-1939, Çev. Can Cemgil, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• C.H.P. Genel Sekreteri Recep Peker’in Söylevleri, Ulus Basımevi, Ankara 1935.
• Cümhuriyet Halk Fırkası Kâtibiumumiliğinin F. Teşkilâtına Umumî Tebligatı, C. 1, Hâkimiyeti Milliye Matbaası, y.y 1933.
• Cümhuriyet Halk Fırkası Kâtibiumumiliğinin F. Teşkilâtına Umumî Tebligatı, C. 3, Hakimiyeti Milliye Matbaası, y.y. 1934.
• ÇELİK, Seçkin, İnönü Döneminde Kemalizm, Kırmızı Kedi Yayınları, İstanbul 2021.
• DEMİRCİ, H. Aliyar, “Tek Parti Döneminde Siyaset-Gençlik İlişkilerine Bir Örnek: Gençlik Teşkilatı Tasarıları”, AÜSBF Dergisi, S. 58/2, 2003, s. 55-77.
• ESEN, Berk, “Nation-Building, Party-Strenght and Regime Consolidation: Kemalism in Comparative Perspective”, Turkish Studies, S. 15/4, 2014, s. 600-620.
• Falih Rıfkı, Roma, Kemalist Tiran ve Kaybolmuş Makidonya, Hakimiyeti Milliye Matbaası, y.y. t.y.
• Falih Rıfkı, Moskova-Roma, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, y.y. 1932.
• GIDE, Charles ve Charles Rist, Histoire des Doctrines Economiques Depuis Les Physiocrates Jusqu’a Nos Jours, Librarie du Recueil Sirey, Paris 1929.
• GRIFFIN, Roger, Faşizmin Doğası, çev. Ali Selman, İletişim Yayınları, İstanbul 2014.
• GÜL, Teoman, Türk Siyasal Hayatında Recep Peker, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
• HOBSBAWM, Eric, Kısa 20. Yüzyıl Tarihi: Aşırılıklar Çağı 1914-1991, çev. Yavuz Alogan, Everest Yayınları, İstanbul 2011.
• HUNTINGTON, Samuel P., Üçüncü Dalga: 20. Yüzyılın Sonlara Demokratlaşma, çev. Ergun Özbudun, Kıta Yayınları, Ankara 2007.
• İsmet Paşa’nın Siyasî ve İçtimaî Nutukları 1920-1933, Başvekâlet Matbaası, Ankara 1933.
• KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri, Politika’da 45 Yıl, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
• KOÇAK, Cemil, CHP Genel Sekreterliği 1930-1945, Alfa Basım Yayım, İstanbul 2018.
• KOÇAK, Cemil, Recep Peker Konuşuyor “Disiplinli Hürriyet”, Alfa Basım Yayım, İstanbul 2018.
• KOÇAK, Cemil, Madalyonun Arka Yüzü: Tarihimizin Konuşulmayanları Yazılıyor, Timaş Yayınları, İstanbul 2021.
• KURDAKUL, Şükran, Cezaevinden Babıali’ye, Babıali’den TİP’e Anılar, Evrensel Basım Yayım, İstanbul 2003.
• KUTAY, [Cemal], Açık Konuşabilir miyiz?” Millet, S. 98, 1947, s. 3,4, 13.
• LE GOFF, Jacques, “Önsöz”, Tarih Savunusu veya Tarihçilik Mesleği, yaz. Marc Bloch, çev. Ali Berktay, İletişim Yayınları, İstanbul 2013, s. 9-39.
• MANN, Michael, Faşistler, çev. Ulaş Bayraktar, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.
• MAZOWER, Mark, Karanlık Kıta: Avrupa’nın 20. Yüzyılı, çev. Mehmet Moralı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2008.
• Menemenli Ethem, İnkılâbımız: İdeoloji ve Realite Karşısında, Tan Matbaası, İstanbul, 1934.
• ÖZKAYA, Ahmet “Cumhuriyet Döneminin İdeoloğu: Recep Peker’in Kişiliği ve İdeolojilere Bakışı”, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, S. 7/3, 2020, s. 146-156.
• PARLA, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İletişim Yayınları, İstanbul 2001.
• PAXTON, Robert O., Faşizmin Anatomisi, çev. Hakan Atay ve Hivren Demir Atay, İletişim Yayınları, İstanbul 2014.
• PAYNE, Stanley, “Faşizm: Taslak Bir Tanım”, Karşılaştırmalı Faşizm Çalışmaları, der. Constantin Iordachi, çev. İsmail Ilgar, İletişim Yayınları, İstanbul 2015, s. 161-186.
• PEKER, Recep, C.H.F. Programının İzahı, Ulus Matbaası, y.y. ty.
• PEKER, Recep, “Ülkü Niçin Çıkıyor”, Ülkü, S. 1/1, 1933, s. 1-2.
• PEKER, Recep, “Halkevleri Açılma Nutku”, Ülkü, S. 1/1, 1933, s. 6-8.
• PEKER, Recep, “Konuşunuz ve Konuşturunuz”, Ülkü, S. 1/1, 1933, s. 20-22.
• PEKER, Recep, “Disiplinli Hürriyet”, Ülkü, S. 1/3, 1933, s. 177-180.
• PEKER, Recep, “Uluslaşma-Devletleşme”, Ülkü, S. 7/40, 1936, s. I-VII.
• RABINBACH, Anson, “Restoring the German Spirit: Humanism and Guilt in Post-War Germany”, German Ideologies Since 1945: Studies in the Political Thought and Culture of the Bonn Republic, ed. Jan-Werner Müller, Palgrave Macmillan, New York 2003, s. 23-39.
• “Recep Peker’in Yeni Halkevlerini Açma Nutku”, Ülkü, S. 7/37, 1936, s. 1-5.
• Recep Peker’in İnkılab Dersleri Notları, Ulus Basımevi, Ankara 1936.
• SCHIVELBUSCH, Wolfgang, Uzak Akrabalar: Faşizm, Nasyonal Sosyalizm, New Deal 1933-1939, çev. Muhammet Metin, İletişim Yayınları, İstanbul 2014.
• SİNANOĞLU, Nüshet Haşim, Faşizm ve Onun Devlet Sistemi, Muallim A. Halit Kitaphanesi, İstanbul 1933.
• SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, C. 1-2, Yapı ve Kredi Bankası, İstanbul 1973.
• TANÖR, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008.
• TEKİNALP, [Munis], Kemalizm, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 1998.
• TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Yurt Yayınları, Ankara 1981.
• TURAN, Murat, CHP Yönetiminin Dünya Partileriyle İlişkileri-Yaklaşım Yöntem ve Tercihler (1923-1950), Libra Kitap, İstanbul 2017.
• TURAN, Murat, “Bir Tarih Anlatısının Dönüşümü: Recep Peker’in Raporları”, Toplumsal Tarih, S. 326, 2021, s. 50-54.
• VELİDEDEOĞLU, Hıfzı Veldet, , İlk Meclis,Cumhuriyet Yayınları, y.y., 1999.
• KAYA, Nilgün Nurhan Peköz, Türk Siyasi Hayatında Recep Peker, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir 1999.