KIRGIZ HALKININ ÖRFÎ HUKUK KODİFİKASYONU DENEMESİ OLARAK “ERECELER” VE İSLAM HUKUKU AÇISINDAN ANALİZİ

Yıl 2022, , 625 - 636, 20.07.2022

Aiitmamat Karıev

https://doi.org/10.53718/gttad.1099716

Öz

Öz
Araştırma konusu edindiğimiz bu makalede, özetle Milattan öncesine kadar uzanan tarihî geçmişe sahip olan Kırgız halkının, kırsal bölgelerde ikâmet etmelerinden ötürü zamanla oluşturdukları örfî hukuk sisteminin, daha doğrusu 17.-19. asırlara gelindiğinde taknin ve tedvin çalışmaları ile başlattıkları girişimlerinin sonucunda meydana gelen “Erece-6” örfî hukuk kodifikasyon denemesi ile İslam hukuku mukayese edilmiştir. Giriş kısmında Kırgız halkının kısaca tarihine değindikten sonra, özellikle 1212 senesinden sonra bölgede hüküm süren Cengiz Han ve 1865 senesinden sonra da işgalci Çarlık Rusya politikasından ötürü, Kırgızların askerî cihetten önemli olan kırsal ve dağlık bölgelere çekilmeleri, bu çekilişle beraber 8. asırdan 18. asırlara kadar teşekkül eden örfî hukuk ile ilgili teâmülleri, bu örf-adetlerin oluşmasına etki eden faktörler, örfî hukuk sisteminin gündelik hayattaki yeri gibi konular ele alınmıştır. Sonrasında, Kırgız halkının hukuk algısı ve buna bağlı olarak, kendilerinin göçebe hayat şartlarına göre tesis ettikleri yargı sistemi, bu yargı sisteminin yapısı ve işleyişi, bu sistemde yer alan mahkeme organları, onların tayini, azli, maaşı, yargı sistemindeki hüküm çıkartma mekanizmi, mahkemelerde görülen konular işlenmiştir. Ardından, her toplumun düzeninin sağlanması için kaçınılmaz olan, yazılı olmayan ve kanun anlamı ifade eden örf-adetler esasında, hukuk kodifikasyonu denemesi olarak mezkur örf-adetlerin yazılara dökülmesi, “Erece” adı verilen bu maddelerin kendi içinde kategorize edilişi, maddeler arası açıklamalar ve yorumlama işlemi gibi konular araştırılmıştır. Ayrıca, Kırgız halkının başında bulunan ve yargı yetkisine sahip olan biy ve manapların, yukarıda adı geçen maddeleri zamanın ve mekanın değişkenliği ve hukuk felsefesi gereği olarak, bazen bir araya geldikleri kurultaylarda değiştirebilmeleri ve bunun sebepleri incelemeye çalışılmıştır. En son olarak, 1907 senesinde günümüz Kırgızistan’ının Karakol (Prejevalskiy) şehrinde kabul edilen “Erece-6” hukuk kodifikasyonu denemesi, hukuksal anlamda ne tür karaktere sahip olduğu ve önemi üzerine durulmuş, Kırgız toplumundaki örf-adetlerin örfî hukuk karakterine bürünmesi, bu aşamada kanun hâmîleri olan biy ve manapların İslam hukukuna riayeti ölçüsü gibi konular, detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Özet şeklinde dahi olsa, bu anlamda “Erece-6” hukuk tasarısında yer alan kırk maddenin her birinin İslam hukukundaki yeri tespit edilmeye çalışılmış, bütün hukuk dallarını içeren bu maddelerin hukuksal anlamda, yerine göre İslam hukukundan daha sağlam bir sisteme sahip olduğu müşahede edilmiştir. Bu maddelerden hareketle, Kırgızların Müslüman olmalarına rağmen mezkur maddelerde bazen İslam hukukunun genel prensiplerinin dışına çıktıkları, hatta insan merkezli çalışan bir örfî hukuk sistemini ön planda tuttukları gözlemlenmiştir. Kısaca, makalemizde Türk hukuk tarihinde önemli anlam ifade eden Türk boylarının örfî ve şerî hukuk anlayışının bir arada mezcedilmesi, hayatın her alnında bu ikili hukuk sisteminin birlikte tatbik edilebilmesi konusunda, bu alandaki boşluğu dolduracak önemli bulgu ve kurgular elde edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: İslam Hukuku, Kırgız, Erece, Örfî Hukuk, Tarih.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku ,, Kırgız, Erece, Örfî Hukuk, Tarih

Teşekkür

Teşekkürler..!

“EREJELER” AS AN ATTEMPT OF CUSTOMARY LAW CODIFICATION OF THE KYRGYZ PEOPLE AND ITS ANALYSIS FROM THE PERSPECTIVE OF ISLAMIC LAW

Öz

Annotation
In this article, the customary law that named “Ereje-6” of the Kyrgyz people who had to the so old history to the Christ, was discussed in the perspective of the Islamic Law. Exactly, the customary law that consisted in the rural and mountain region after the legalization that had the Kyrgyz people to settlement of the date 17-19 cc. After the giving a short portrait of the history of the Kyrgyz people, we had talk about their retreating to the rural and mountains territories from the Chinqiz Khan’s damination that happened after the 1212 and after the Tsarist Russian Empire’s occupation, also after these progress we talked on the customary law customs that constitutived from the 8 cc. to the 18 cc., and their factors witch effected for the institutionalize of the customary law, and its importance in the all steps of the life in the society. After the all these themes, we had to talk on the Kyrgyz people’s perception of a law and the judicial system that established according to their nomadic life conditions, and the structure of this judical system and the functioning, and officials who were working in this structure, and their designation, dismissal, salary, and the judgment mechanism, and the matters that discussed in the courts. And we had to give the short portrait of the “Erece”. The “erece” is meaning social character that all society needs to it and its inevitable subject as a part of the law. Actually, we talked the themes of the “Erece” like; the transcribing of this “Erece”, and its customs that accepted as a code of the law, and its interpretation between the paragraphs. Therefore, we talked on the biys and manaps who directed the all Kyrgyz people and on their chanching the some paragraphs of this codificasion in the kurultay as a appropriate to the Kyrgyz society, and its chanching philosophy and its factors. Finally, we discussed the biys and manaps authority on the “Erece-6” that written in the Karakol in 1907, also we talked on the changing of the Kyrgyz customs to the code of the law, and biys and manaps comply to Islamic law while they making the custom to the code of the law. Actually, we focused the portrait of fourty items of the “Erece-6” that compared with the Islamic law, and all these items of “Ereje-6” was discussed as a part of law, finally we had to knowledge its quality in the some subjects. Therefore, the Kyrgyz people were disregard the Islamic law although after they accepted the Islam and they were prioritizing the customary law that was working for the interests of the people. In fact, they were to care about the law system that keeping the person in the center all time. Shortly, we have to discuss on the intermingling character of the customary and Islamic law system, and this so important for the Turkic people as a historical mirror. And in the context of this idea, we have to witness of the implementation of the two law system in the all period of life, and we achieved to the so more important fictions and results.
Keywords: Islamic Law, Kyrgyz, Ereje, Customary Law, History.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Kyrgyz, Ereje, Cutomary Law, History

Kaynakça

• ABRAMZON, S.M., Kırgız cana Kırgızıstan Tarıhı Boyunca Tandalma Emgekter, Kırgızstan Sooros Fondu, Bişkek 1973.
• AL-MAHDAWİ, Mustafa Taha Hamed, et-Tes‘îr fi’l-Fikhi’l-İslâmî ve Sultatu Veliyyi’l-Emr Fiyh (ed-Devletü’l-Abbasiyyetü Numuzacen), Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Karabük 2021.
• ANONİM, Materialı Dlya İzuçeniya İstoriçeskih Obıçaev Kirgizov, Tipogr. Okrujn. Ştaba, Omsk.
• ATAR, Fahrettin, İslam Adliye Teşkilatı (Ortaya Çıkışı ve İşleyişi), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1979.
• AYNAKULOVA, Gülnisa, “Kırgızlarda Evlilik ve Evlenme Törenleri”, Millî Folklor, S. 72, 2006, ss. 95-106.
• BARDAKOĞLU, Ali, “Diyet” Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul 1994, ss. 473-479.
• BORUBAŞOV, Bekbosun, “Regulirovanie İmuşestvennıh Otnoşeniy Kırgızov Po Adatu”, Vestnik KRSU, S. 1/9, 2009, ss. 38-42.
• BORUBAŞOV, Bekbosun, Hrestomatiya po İstorii Gosudarstva: Prava Kırgızstana, C. 1., Bişkek 2008.
• BOSUMBAEVA, Ç. D., “Osobennosti Grajdanskogo Sudoproizvodstva v Obıçnom Prave Kırgızov v Pervoy Polovine XIX v”, Vestnik KRSU, S.6/10, 2010, ss. 8-12.
• “Biy” Kırgız Sovet Ensiklopediyası, Kırgız İlimder Akademiyası, C. 2, Bişkek 1977, s. 538;
• CEYLAN, Metin, İslam Hukukunda Kölelik, Adalet Yayınevi, Ankara 2018.
• DAVLETŞİN, Kapitan, Otçet Kapitana Davletşina po Komandirovka v Turkestanskiy Krae i Stepniya Oblasti dlya Oznoklemniya s Deyatrlnost Narodnıh Sudov, M. M. Stasyuleviç, Sain Petersburg 1901.
• DEMİRKAYA, Yüksel, Osmanlı Devletinde Belediye (Hisbe) Teşkilatı, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, S. 41-42/1, 1998-2011, ss. 303-318.
• DOBROSMISLOV, H., İ. Sud u Kirgiz Turgayskoy Oblasti v XVIII-XIX Vekah, Tipo-Litografiya İmparatorskago Universiteta, Kazan 1904.
• DOBROSMISLOV, H., Sud u Kirgiz-Turgayskoy Oblasti v XVIII-XIX vekah, Тipo-Litografiya İmperatorskago Universiteta, Каzan 1904.
• EBÛ ZEHRA, Muhammed, el-Ahvâlü’ş-Şahsiyye, Dârü’l-Fikri’l-Arabî, Kahire 2010.
• EL-BAĞDADİ, Ebû İshak İbrâhim b. İshak b. Beşir Harbi, İkramü'd-dayf, thk. Abdülgaffar Süleyman Bündari, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1986.
• EL-CESSÂS, Ahmed b. Ali er-Râzî Ebu Bekr, Ahkâmü’l-Kurân, Dârü İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, Beyrut: 1984, C.3.
• EL-KEVSERÎ, Muhammed Zâhid el-Hasan, Lamahâtü’n-Nazar fî Sîreti’l-İmam Zufer, el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, Kahire 1948.
• EN-NESEFÎ, Ebü’l-Berakât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd, Tefsirü’n-Nesefî, Dârü’n-Nefâis, Beyrut 2005.
• EŞMURADOVA, N., “Vzaimodeystvie Adata i Şariata v Pravovoy Sisteme Kırgızskogo Naroda v Sostave Rossiyskoy İmperii”, Vestnik KRSU, s. 1/15, 2015, ss. 121-123.
• EŞMURADOVA, Nodirahon, “Vzaimodeystvie Adata i Şariata v Pravovoy Sisteme Kırgızskogo Naroda v Sostave Rossiyskoy İmperii”, Vestnik KRSU, S. 1/15, 2015, ss. 81-83.
• GÖZÜBENLİ, Beşir, “Âriyet” Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul 1991, ss. 379-380.
• GRODEKOV, N. İ., Kırgızı i Karakırgızı Sırdarinskoy Oblasti-Yuridiçeskiy Bıt, Tipolitografiya S. İ. Lahtina, Taşkent 1889.
• GRODEKOV, N. İ., Kırgızı i Karakırgızı Sırdarinskoy Oblasti-Yuridiçeskiy Bıt, Tipolitografiya S. İ. Lahtina, Taşkent 1889.
• HABERGETİREN, Ömer Faruk - Yalnız, İshak, “Osmanlı Devleti’nde Hisbe Teşkilatı”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, S. 2/5, 2021, ss. 280-296.
• HAMZA, Mahmud, el-Fevâidü’l-Behiyye fi’l-Kavâidi’l-Fikhiyye, Habib Halid Efendi, Dimaşk 1398.
• Karaman, Hayrettin, Anahatlarıyla İslam Hukuku-2: Husûsî Hukuk, Ensar Neşriyat, İstanbul 1985.
• КАRASAEV, Hüsein, 1916-Cıldagı Kötörülüş Cönündö – Ürkün, Аla-Too, Bişkek 1993.
• KARİEV, Aiitmamat, “Kırgız Biy Mahkemeleri Hakkında Kısa Bir Analiz (XVIII-XX .yy.)”, MANAS Sosyal Araştırmaları Dergisi, S. 4/6, 2017, ss. 89-101.
• KARİEV, Aiitmamat, “Kırgız Örf-Âdetindeki Kalın Uygulamasının İslam Hukuku Açısından Analizi (18-19. yy)”, Dergiabant, S. 2/9, 2021, ss. 748-765.
• KARİEV, Aiitmamat, Orta Asya’da İslâm Yargı Teşkilâtı ve İşleyişi (1709 -1876 Hokand Hanlığı ve 1865 -1928 Rus İşgali Süreci Örneği), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2016.
• KARİEV, Aiitmamat, مؤسسة الحِسْبَة في آسيا الوسطى: خَانَات خُوقَنْد نموذجًا (تاريخها وتحليل فعالياتها في ضوء الفقه الإسلامي) , Usul İslam Araştırmaları, S. 35/35, 2021, ss. 251-271.
• KOCONALİEV, S. K., Obıçnoe Pravo Kırgızov, Fond “Soros Kırgızstan”, Bişkek 2000.
• KOCONALİEV, S. K., Sud i Ugolovnoe Obıçnoe Pravo Kirgizov do Oktyabrskoy Revolyutsii, İzdatelsvo Akademii Nauk Kirgizskoy SSR, Frunze 1963.
• MAKOVETSKAYA, P. E., Materialı Dlya İzuçeniya İstoriçeskih Obıçaev Kirgizov, Tipogr. Okrujn. Ştaba, Omsk 1886.
• MALIŞEV, N. M., Obıçnoe Semeynoe Pravo Kirgizov, Tipografiya Guberskago Pravleniya, Yaroslav 1902.
• MARAQTEN, Mohammed, “İslâm Öncesi Arabistan’da Şarap İçme Alışkanlığı ve Şarap Yasağı”, Siyer Araştırmaları Dergisi, S. 9, 2021, ss. 161-182.
• MEVSİLİ, Muhtar, el-İhtiyar li-Ta’lili’l-Muhtar, Thk., tlk.: Abdisselam b. Abdilhadî Şinnâz, Dâru’l-Beyrutî, Dimaşk 2005.
• NALİVKİN V. - NALİVKİNA M., Oçerk Bıta Jenşinı Osedlago Tuzemnago Naseleniya Ferganı, Tipografiya İmparatorskago Universiteta, Kazan 1886.
• ÖLÇEKÇİ, Tamara, “Manaplar ve Kırgız Tarihindeki Rolleri”, Bilig, S. 67, 2013, ss. 111-128.
• ÖZEN, Şükrü, “Kâdılcemaâ-Kâdılkudât”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 24. İstanbul 2001, ss. 7782.
• SALİEV, A. L., “O Narodnıh Sudah Koçevogo Naseleniya Turkestana (1865-1917)”, Vestnik KRSU, S.6/15, 2015, s.103.
• SALİEV, Akılbek, “O Narodnıh Sudah Koçevogo Naseleniya Turkestana (1865-1917)”, Vestnik KRSU, S. 6/15, 2015, ss. 102-106.
• SALİEV, Akılbek, “O Şariatizatsii Sudoproizvodstva Po Obıçnomu Pravu Koçevıh Narodov Turkestana (1865-1917gg.)”, Vestnik KRSU, S. 6/15, 2015, ss. 107-112.
• SIDIKOV, Osmonali, Tarıh-i Kırgız-ı Şadmaniyya, Elektro-Tipografiya “Vostoçnaya Peçat”, Ufa 1914.
• SLESAREV, S. M., “Yuridiçeskiy Bıt Kırgızov Po N. İ. Grodekovu”, Vestnik KRSU, S. 9/14, 2014, ss. 82-85.
• SOODANBEKOV, S. S., Obşestvennıy i Gosudarstvennıy Stroy Kokandskogo Hanstva, Kırgızskiy Gosudarstvennıy Nasionalnıy Universitet Yuridiçeskiy İnstitut, Bişkek 2000.
• SOORONKULOVA, Klara, “Adat-Obıçnoe Pravo Kırgızov”, Vestnik Кırgızskiy Natsionalnıy Universitet, 3/2, 2011, ss. 97-100.
• TOKTOGONOVA, G. K., “Erece-İstoçnik Kırgızskogo Obıçnogo Prava”, Vestnik KRSU, S. 6/10, 2010, ss. 10-12.
• ÜNAL, Ali, “Kırgız Toplumunda Evlilik Türleri”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 25, 2016, ss. 229 - 260.
• ÜNAL, Necdet, “Kur’an’ın İçki Yasağı Tedriciliği Üzerine Bir Araştırma”, KADER: Kelam Araştırmaları Dergisi, S. 2/9, 2011, ss. 149-182.