20. YÜZYILIN BAŞLARINDA OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA KIYAFET İLMİ: AVANZADE MEHMET SÜLEYMAN

Yıl 2022, , 697 - 714, 20.07.2022

Fatma Akın

https://doi.org/10.53718/gttad.1100655

Öz

Bir insanın göz, kulak, burun, saç, diş ve muhtelif uzuvlarından yola çıkarak karakterinin ve ahlakının yorumlandığı ilme “kıyafet ilmi” adı verilmiştir. Bedensel özelliklerinden kişinin huyunun ve yapısının analiz edilmesi halk inanışlarında çok eskiden beri var olmuştur. Eski Mısır, Yunan, İran, Sasani, Roma ve Hind kültürlerinde bu ilim bilinmekte olup çeşitli eserler kaleme alınmıştır. Katip Çelebi, Hipokrat’ın hastalara teşhis koyup tedavi etmekte bu ilmi ustalıkla kullandığından bahsetmektedir. Eflatun’un da inzivada bulunurken bir nakkaşa kendisiyle sohbete gelenlerin resmini çizdirdiği, bu resimle sohbet etmeye karar verdiği bilinmektedir. İslam dünyasında ise ilk eser 768’de İmam Şafi tarafından verilmiştir. Osmanlı dönemine gelindiğinde Bedri Dilşad tarafından II. Murad’a sunulan “Murad-name” adlı eserde sima konusuna değinilmiştir. İlk Türkçe müstakil eser ise Akşemseddin-zade Hamdullah Hamdi’nin 1449’da kaleme aldığı Kıyafetname’sidir. Daha sonraki dönemlerde Osmanlı ilim dünyasında ilgi gören kıyafetname türü eserler Osmanlı son dönemine kadar devam etmiştir. 1871-1922 arasında yaşayan Avanzade Mehmet Süleyman, muhtelif alanlarda eserler vermesinin yanında hayatının sonlarına doğru kıyafet ilmi ile alakalı dört eser kaleme almıştır. Bunlardan ikisini telif etmiş, ikisini ise çeviri yapmıştır. İlk olarak ayaklar üzerine Ahvali’l-kadem adlı eserini kaleme alan Avanzade, eserinde aslında kadem ilmini tanıtmakta, bununla ilgili çalışmalar yapılması gerektiğine vurgu yapmaktadır. Daha sonra yüz doksan iki sayfa olan Musavver ve Mükemmel Kıyafetnamesini kaleme almıştır. Eserinde resimlere yer vermesinden dolayı “musavver” adını verdiği bu kitabında klasik kıyafetname literatüründen farklı olarak ülkelerden, milletlerden, ırklardan, kadın ve aile yaşamından bahsederek çok yönlü bir külliyat oluşturmaya çalışmıştır. Avanzade’nin milletlere geniş bir şekilde yer vermesinde dönemin coğrafya anlayışının da etkisi söz konusudur. Öyle ki özellikle II. Abdülhamid döneminden itibaren Osmanlı ilim adamları Osmanlı dışındaki ülkelere ilgi duymuşlar, oralara gitmeye çalışmışlar, üzerine yazılar yazmışlardır. Avanzade bu anlayışın etkisiyle milletlerle ve ülkelerle ilgili kendisi hem müstakil çalışmalar yapmış hem de kıyafetnamesinde buna geniş bir yer ayırarak ilm-i kıyafete farklı açıdan yaklaşmıştır. Diğer tarafta yaşadığı dönemde var olan kadın tartışmaları bağlamında kendi görüşlerini dile getirmiş, Besim Ömer’den aldığı yazılarla da bunu desteklemeye çalışmıştır. Avanzade Mehmet Süleyman’nın ilm-i kıyafet alanında en hacimli eseri olan Musavver ve Mükemmel Kıyafetname bu anlamıyla dönemin ilmi hayatının ve düşüncesinin tam içerisinde yer almakta, dönemin ruhunu yansıtmaktadır. Bahsedilen telif eserlerinden sonra bu alanda iki tercümesi bulunan Avanzade’nin kimden çeviri yaptığı hususu belirsizdir. İlk olarak 1917’de “Musavver ve Mükemmel İlm-i Sima Ahlak ve Tebayi-i Beşerin Simadan Keşfi” adıyla bir eser tercüme eden Avanzade, Avrupa dillerinde mükemmel bir eser gördüğünü, bunun faydalı olacağını düşünerek tercüme etmeyi uygun gördüğünü eserinin başında yazdığı mukaddimede dile getirmektedir. Öyle görünüyor ki Avanzade bu eseri Johann Kaspar Lavater’den özetleyerek tercüme etmiş olup aslında bakıldığında Musavver ve Mükemmel Kıyafetname’sinin de bir özeti niteliğindedir. Diğer eseri “Ulum-ı Hafiyeden İlm-i Kıyafet Sima ve Kıyafet Vasıtasıyla Keşf-i Ahlak ve Tebayi” adıyla yaptığı bir tercümedir. Eserin müellifi belli olmamakla birlikte eserin içerisinde Avanzade’nin bir eserine atıf yapılması bu tercümesinin Avrupa dillerinden yapılmamış olduğunu düşündürmektedir. Avanzade Mehmet Süleyman, ilm-i kıyafet sahasına sadece simadan karakter analizi yapmayarak farklı bir yöntemle yeni bakış açısı getirmiştir. Bu çalışmada Avanzade’nin eserlerinin detaylı bir kritiği yapılarak bahsedilen anlayış ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Böylece hem Osmanlı’da kıyafet ilmine hem de Avanzade Mehmet Süleyman’ın biyografisine bir katkı sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kıyafetname, Avanzade Mehmet Süleyman, ilm-i sima, ilm-i kadem

THE SCIENCE OF DRESS IN THE OTTOMAN EMPIRE IN THE EARLY 20TH CENTURY: AVANZADE MEHMET SÜLEYMAN

Öz

The science in which a person's character and morals are interpreted by their eyes, ears, nose, hair, teeth, and various parts is called the "science of dress." The analysis of a person's temperament and disposition based on their physical features has long existed in popular belief. This science was known to ancient Egyptian, Greek, Iranian, Sassanid, Roman and Indian cultures and various works of reference were written by ancient scholars on the subject. Katip Çelebi mentions how Hippocrates skillfully used this knowledge in diagnosing and treating patients. It is known that Plato, in seclusion, had a muralist draw a picture of those who came to chat with him to chat with their drawings. In the Islamic world, the first work on the topic was written by Imam Shafi in 768. In the Ottoman era, Bedri Dilşad presented his work "Murad-name" to Murad II, which also contained references to countenance. The first independent Turkish work on the topic was Kıyafetname penned by Akşemseddinzade Hamdullah Hamdi from 1449. In the later periods, works on clothing and general appearance, which attracted attention in the Ottoman scientific world, continued to come out until the last period of the Ottoman Empire. Avanzade Mehmet Süleyman, who lived between 1871 and 1922, wrote four works on the science of clothing towards the end of his life, in addition to works in various fields. He had two of them copyrighted while translating two other books by different scholars. Avanzade, who firstly wrote a book on feet titled Ahvali'l-kadem, actually introduces the science of foot in his work and emphasizes the need for further studies on the topic. Later, he wrote Musavver ve Mükemmel Kıyafetname, which is one hundred and ninety two pages. In this book, which he called "Musavver" because he included pictures in his work, he tried to create a diverse corpus, unlike the classical dress code literature, by talking about countries, nations, races, women, and family life. Avanzade's broad coverage of nations is also influenced by the geography knowledge of the time. Starting especially with the reign of Abdulhamid II, Ottoman scholars were attracted by countries other than the Ottoman Empire, and they tried to visit such countries and wrote notes about them. Following this trend, Avanzade not only conducted independent studies of nations and countries, but also approached clothing science from a different perspective, giving wide coverage to this topic in his book. On the other hand, he expressed his own views in the context of debates around women that existed during his lifetime trying to back up his arguments with articles written by Besim Ömer. Musavver ve Mükemmel Kıyafetname, the most comprehensive work of Avanzade Mehmet Süleyman in the science of dress, finds itself a solid place in the scientific life and thinking of the time while reflecting the spirit of the era. It is unclear who the two works Avanzade translated belonged to, having written his own copyrighted works. Avanzade, who firstly translated a work entitled Musavver ve Mükemmel İlm-i Sima Ahlak ve Tebayi-i Beşerin Simadan Keşfi in 1917, mentions how he had come across an excellent work in European languages and that he had found it useful to translate it, in the introduction he wrote at the beginning of his work. It seems that Avanzade translated this work by Johann Kaspar Lavater summarizing it, which is in fact also a summary of Musavver ve Mükemmel Kıyafetname. The other work he translated is Ulum-ı Hafiyeden İlm-i Kıyafet Sima ve Kıyafet Vasıtasıyla Keşf-i Ahlak ve Tebayi. Although the author of the work is unknown, the reference to a work by Avanzade suggests that this was not a translation from European languages. Avanzade Mehmet Süleyman brought a new perspective to the field of science of dress by performing character analysis not only by countenance, but by a different method. In this study, a detailed critique of Avanzade's works was undertaken in an attempt to uncover the aforementioned sensibilities. This is intended to be a contribution to both the science of clothing in the Ottoman Empire and the biography of Avanzade Mehmet Süleyman.

Anahtar Kelimeler

Kıyafetname, Avanzade Mehmet Süleyman, science of countenance, science of foot

Kaynakça

• Avanzade Mehmet Süleyman, Ulum-ı Hafiyeden Musavver ve Mükemmel Kıyafetname, Artin Asaduryan Matbaası, İstanbul, 1332.
• Avanzade Mehmet Süleyman, Ulum-ı Hafiyeden İlm-i Ahval’il-Kadem, Levsin Matbaası, İstanbul, 1331.
• Avanzade Mehmet Süleyman, Ulum-ı Hafiyeden İlm-i Kıyafet Sima ve Kıyafet Vasıtasıyla Keşf-i Ahlak ve Tebayii, Kader Matbaası, İstanbul, 1336.
• Avanzade Mehmet Süleyman, Musavver ve Mükemmel İlm-i Sima Ahlak ve Tebayii Beşerin Simadan Keşfi, İstanbul, 1917.
• ALTINDAL, Meral, Osmanlıda Kadın, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 1994.
• AVCI, Müşerref, “Osmanlı Devlet’inde Kadın Hakları ve Kadın Haklarının Gelişimi İçin Mücadele Eden Öncü Kadınlar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C.55, Erzurum 2016, s. 225-254.
• BOZKURT, Eshabil, “Meşrutiyet Dönemi’nde Çok Kimlikli Bir Mütercim: Avanzade Mehmet Süleyman”, Cumhuriyet Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 37, S.2, Sivas 2013, s. 49-63.
• ÇAKIR, Müjgan, “Kıyafet-nameler Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.5, S.9, İstanbul 2007, 333-350.
• ÇAKIR, Müjgan, “Kıyafetname Edebi Türünün Tarihsel Gelişimi Bağlamında Avanzade Mehmed Süleyman’ın Kıyafetnamesi Örneği”, Perspectives on Ottoman Studies, Papers from 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO), University of Zagreb, 2008, s. 281-285.
• ÇELTİK, Seher Erdoğan, Avanzade Mehmet Süleyman-Kültür ve Edebi Hayatımıza Katkıları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yeni Türk Edebiyatı Bilim Dalı (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2017.
• DEMİRYÜREK, Meral, “Müslüman Türk Kadın Dergilerinin Kadın Meselesine Osmanlı ve Rus Emperyal Bakışları: Alem-i Nisvan, Kadınlar Alemi, Kadın”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi İsmail Gaspıralı Özel Sayısı, C. 11, S. 4, 2014, s. 186-209.
• ERKAL, Abdulkadir, “Kıyafetnameler Üzerine”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 13, Erzurum 1999, s. 217-225.
• Fatma Aliye Hanım, Nisvan-ı İslam, haz: Prof. Dr. Hülya Argunşah, Kesit Yayınları, İstanbul, 2012.
• KANTER, Beyhan, “Meşrutiyet Döneminde Kadın Hakları Savunuculuğunda Gelenekçi Bir Yazar: Avanzade Mehmet Süleyman”, Erdem, S. 63, Ankara 2012, s. 130-150.
• KIRBIYIK, Mehmet, “Kıyafetname-i Cedide Hakkında”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi Prof. Dr. Hüseyin Ayan Özel Sayısı, Erzurum, 2009, s. 793-813.
• LAVATER, John Caspar, Essays on Physiognomy, London.
• MENGİ, Mine, “Kıyafetname”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 25, Ankara, 2002, s. 513-514.
• Osmanlı Coğrafya Literatürü: History of Geographical Literature During the Ottoman Period, haz. Ekmeleddin İhsanoğlu, İslam Tarih Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), İstanbul, 2000.
• ÖDEMİŞ, Sabahattin, Besim Ömer Paşa (1862-1940), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Cumhuriyet Tarihi Bilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2013.
• ÖZEN, Osman- KUZUCU, Kemalettin, “Türk Basın Tarihinde Artin Asaduryan Matbaası ve Matbaada Basılan Süreli Yayınlar”, Erdem, S. 71-72, Ankara, Aralık 2016-Haziran 2017, s. 117-138.
• Stemmler, Joan K., “The Physiognomical Portraits of Johann Casper Lavater” The Art Bulletin, V.75, N.1, 1993, p. 151-168.
• ÜLMAN, Yasemin Işıl, “Osmanlı’dan Cumhuriye’e Geçiş Sürecinde Bir Aydının Portresi (1861-1940) Dr. Besim Ömer Akalın”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, C.10-11, s. 435-464.