THE PRESENCE OF CUMAN-KIPCHAKS IN DAGESTAN IN XII-XIII. CENTURIES

Yıl 2024, , 411 - 424, 20.07.2024

Cihan Yalvar

https://doi.org/10.53718/gttad.1447957

Öz

The North Caucasus, known as the continuation of the Central Asian steppes and located in the center of the territories extending into Europe, is often used as a transit point and asylum zone and is of strategic importance in this sense, undoubtedly appears as an important region as Central Asia for the Turkish tribes and communities. The fact that there have been continuous struggles for dominance in this region between Turkish communities or tribes in this region, which have been mentioned from the first periods of history to the present days, also demonstrates this situation. The territory of Dagestan constitutes one of the most important regions of this magnificent geography, which acts as a gateway in the sense of reaching Asia and Europe. The Republic of Chechnya in the west, the Republic of Kalmykia in the north, the Stavropol Krai in the northwest, the Republic of Azerbaijan in the south, and the Republic of Dagestan, which borders Georgia in the southwest, occupies an important place in the history of the North Caucasus. It is better understood how important the territory of Dagestan, located in the east of the North Caucasus, is when we take into account the diversity of peoples living in the region today. As mentioned above, one of the nationalities that are influential in the rich historical and cultural structure of this region is the Turkish tribes or communities. In this context, we think that the Turkish dominance in the region should be examined in three stages, starting from the Scythians to the Huns, from the Huns to the Khazars, and finally from the Uzes to the Cuman-Kipchaks periods. Starting from B.C. VII., the century XIII. within the subject of our article, it is seen that the dominions of various Turkish tribes and communities in the North Caucasus in general and in Dagestan and its surroundings in particular have left deep traces in the history of the region up to the present day. Although these deep traces can be seen even today, these traces are often encountered, especially in place names in the region.
The Turkish tribe or community that has left the most lasting impact on the region by penetrating the territory of Dagestan is undoubtedly the Cuman-Kipchaks. The fact that they are the Turkish community that has penetrated the geography of Dagestan for the last time is actually the only reason for this effect. As will be mentioned in the article, we can state that this effect is especially seen on the Kumuks living in Dagestan today. Cuman-Kipchaks domination were started the beginning of the XII. century in the steppes, mountain fronts and sometimes mountain foothills regions of Dagestan and they were among the important actors of Dagestan ın the period leading up to the appearance of the Mongols ın the region, Cuman Kipchaks its surroundings for about a hundred and fifteen years. We can also easily state that the Cuman-Kipchaks left their own material items in the region during this time. As a beginning in this article, the dominions of the Turkish tribes or communities in Dagestan and the surrounding lands from the Scythians to the Cuman-Kipchaks and it will be clarified that Cuman-Kipchaks were seen for the first time in the North Caucasus and on the territory of Dagestan. Immediately after these issues mentioned, information was given about the Kuman-Kipchak group, which was called the Derbent Kuman-Kipchaks by the Georgian chronicles, and their areas of domination and settlement and at least for a while, they took over the sovereignty in the Emirate of Derbent and with the arrival of the Mongols in the region, the Kuman-Kipchak domination ended throughout the North Caucasus. After this event, it will be explained that the Cuman-Kipchaks contributed to the ethnic formation of the Kumuks. Finally, within the scope of the traces left by the Cuman-Kipchaks in the region, information will be given about some place names, some tombs and kurgans and stone statues left by them.

Anahtar Kelimeler

Dagestan, Emirate of Derbent, Cuman-Kipchaks, Kurgan, Tomb, Stone Statue.

XII.-XIII. YÜZYILLARDA DAĞISTAN’DA KUMAN-KIPÇAK VARLIĞI

Öz

Orta Asya bozkırlarının devamı olarak bilinen ve Avrupa içlerine kadar uzanan toprakların merkezinde, genellikle geçiş noktası ve sığınma bölgesi olarak kullanılan ve bu anlamda stratejik öneme haiz olan Kuzey Kafkasya, Türk kavimleri ve toplulukları için hiç şüphesiz Orta Asya kadar önemli bir bölge olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarihin ilk dönemlerinden günümüze kadar geçen süre içerisinde sözü edilen bu bölgede sürekli olarak Türk toplulukları ya da kavimleri arasında bu bölgede hakimiyet mücadelelerin yaşanması da bu durumu gözler önüne sermektedir. Asya ve Avrupa’ya ulaşma anlamında bir kapı vazifesi gören bu mümbit coğrafyanın en önemli bölgelerinden birisini Dağıstan toprakları oluşturmaktadır. Batıda Çeçenistan Cumhuriyeti, kuzeyde Kalmukya Cumhuriyeti, kuzeybatıda Stavropol Krayı, güneyde Azerbaycan Cumhuriyeti, güneybatıda ise Gürcistan ile sınırdaş olan Dağıstan Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya tarihi içerisinde önemli bir yerde bulunmaktadır. Kuzey Kafkasya’nın doğusunda bulunan Dağıstan topraklarının ne denli önemli olduğu günümüzde bölgede yaşayan halkların çeşitliliğini göz önüne getirdiğimizde daha iyi anlaşılmaktadır. Yukarıda da bahsedildiği gibi sözü edilen bu bölgenin zengin tarihî ve kültür yapısında etkili olan milletlerden birisi de Türklerdir. Bu bağlamda bölgedeki Türk hakimiyetinin İskitler’den başlayarak Hunlara kadar, Hunlardan Hazarlar’a kadar ve son olarak Uzlardan Kuman-Kıpçaklara kadar olan dönemler altında üç aşamalı olarak incelenmesi gerektiğini düşünmekteyiz. Milattan Önce VII. yüzyıldan başlayarak, makalemizin konusu dahilinde XIII. yüzyıla kadar çeşitli Türk kavim ve topluluklarının genel anlamda Kuzey Kafkasya’da özel olarak ise Dağıstan ve çevresindeki hakimiyetlerinin bölgenin tarihinde derin izler bıraktığı görülmektedir. Bu derin izler günümüzde dahi görülmekle beraber bu izler özellikle bölgedeki yer isimlerinde sıklıkla karşımıza çıkmaktadır.
Dağıstan topraklarına nüfuz ederek bölgede en kalıcı etkiyi bırakan Türk topluluğu ise hiç şüphesiz ki Türk halkları arasında katalizör boy olarak bilinen Kuman-Kıpçaklardır. Bu etkinin yegâne sebebi ise bize göre Kuman-Kıpçakların, XIII. yüzyıla kadar Dağıstan coğrafyasına en son nüfuz etmiş olan Türk topluluğu olmasıdır. Makalede de bahsedileceği üzere bu etkinin özellikle günümüzde Dağıstan’da yaşamakta olan Kumuklar üzerinde görüldüğü ifade edebiliriz. Kuman-Kıpçakların Dağıstan’ın bozkır, dağ önü ve zaman zaman dağ etekleri bölgelerindeki hakimiyetlerinin XII. yüzyılın başında başladığını göz önüne getirilirse, onların Moğolların bölgede görülmelerine kadar geçen süre içerisinde yani yaklaşık yüz on beş sene Dağıstan ve çevresinin önemli aktörleri arasında yer aldıklarını ve bu bağlamda bu süre zarfında bölgede kendilerine ait maddi ögeler bıraktıklarını da rahatlıkla ifade edebiliriz. Bu makalede başlangıç olarak İskitlerden itibaren Kuman-Kıpçaklara kadar Dağıstan ve çevresindeki topraklardaki Türk kavimlerinin ya da topluluklarının hakimiyetleri ve Kuman-Kıpçakların Kuzey Kafkasya’da ve Dağıstan topraklarında ilk kez görülmeleri açıklığa kavuşturulacaktır. Sözü edilen bu konulardan hemen sonra ise Gürcü kronikleri tarafından Derbent Kuman-Kıpçakları olarak isimlendirilen Kuman-Kıpçak grubu hakkında bilgiler verilerek onların hakimiyet ve yerleşme sahaları, bir süre de olsa Derbent Emirliği’nde hakimiyeti ellerine geçirmeleri ve Moğolların bölgeye gelişleri ile birlikte Kuzey Kafkasya genelinde Kuman-Kıpçak hakimiyetinin son bulmasının yanında Kuman-Kıpçakların gerçekleşen bu olay sonrasında Kumukların etnik oluşumlarına katkıda bulunmasından bahsedilecektir. Son olarak ise Kuman-Kıpçakların bölgede bıraktıkları izler kapsamında onlardan kalan bazı yer isimleri, bazı mezarlar ve kurganlar ile taş heykeller hakkında bilgiler verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Dağıstan, Derbent Emirliği, Kuman-Kıpçaklar, Kurgan, Mezar, Taş Heykel.

Kaynakça

• ABAKAROV, A.İ., DAVUDOV, O.M., Arheologiçeskaya Karta Dagestana, Nauka, Moskova 1993.
• ABDUSALAMOV, M. P. B., İstoriya Dagestana, Dagestanskiy Gosudarstvennıy Universitet Narodnogo Hozyaystva, Mahaçkale 2016.
• ADJAMATOV B., İmena i Familii Narodov Severnogo Kavkaza Tyurkskogo Proishojdeniya Tyurskaya Toponimika Severnogo Kavkaza, Fond Podderjki Talantlivoy Molodeji İmenii Sultan-Muta Tarkovskogo, Mahaçkale 2022.
• AHİNCANOV, S. M., Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar, çev. K. Yıldırım, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
• ALEKSEEVA, E.P., Drevnyaya i Srednevekovaya İstoriya Karaçaevo Çerkesii, İzdatelstvo Nauka Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, Moskova 1971.
• ANCHABADZE, G., The Vainaks (The Chechen And Ingush), Caucasian House, Tbilisi 2009.
• ANÇABADZE, Z.V., “Kıpçaki Severnogo Kavkaza Po Dannım Gruzinskih Letopisey XI-XIV Vekov”, Materıalı Nauçnoy Sessii Po Probleme Proishojdeniya Balkarskogo i Karaçaevskogo Narodov, ed. R.M. Thaşovoka, E.T. Hakuaşev, M. M. Tsoraev, Kabardino-Balkarskoe Knijnoe İzdatelstvo, Nalçik 1960, ss. 113-126.
• BARTHOLD, V.V., “Kavkaz, Turkestan, Volga”, Soçineniya, Tom II Çast I, ed. B.G. Gafurov, İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskova 1963, ss. 789-796.
• BAYRAMKULOV, A.M., K İstorii Alanskoy Onomastiki i Toponimiki, Karaçaevo-Çerkesskoe Respublikanskoe Knijnoe İzdatelstvo, Çerkessk 1995.
• BERKOK, İsmail, Tarihte Kafkasya, İstanbul Matbaası, İstanbul 1958.
• BUNİYATOV, Z. M., “Dağıstan”, DİA, 8. Cilt, İstanbul 1993, ss. 404-406.
• ÇANDARLI ŞAHİN, A., Maddi Buluntulara Göre Kuman/Kıpçaklarda Kültürel Hayat, Gece Kitaplığı, Ankara 2019.
• DAVUDOV, O. M., “Etnokulturnıe Protsessı V Rannesrednevekovom Prikaspiyskom Dagestana”, Dagestan v Epogu Velikogo Peresleniya Narodov (Etnogenetiçeskie İssledovaniya), Ed. M.A. Aglarov, İnstitut İAE DNTS RAN, Mahaçkale, 1998, ss. 124-135.
• DUDAREV, S.L., PELİH, A.L., SAVENKO, S.N., TSETHLADZE, G.R., Arheologiçeskie İstoçniki O Proishojdenii i Etnopolitiçeskoy İstorii Naseleniya Severnogo Kavkaza, Dizayn-Studiya B, Armavir 2020.
• EİCHWALD, E., Reise Auf Dem Caspischen Meere Und İn Dem Caucasus, Stuttgardt-Tübingen 1837-1838.
• FEDOROV, G.S. “K Etnogenezi Kumıkov”, Dagestan v Epohu Velikogo Pereseleniya Narodov (Etnogenetiçeskie İssledovaniya), ed. M.A. Aglarov, İnstitut İAE DNTS RAN, Mahaçkale 1998, ss. 159-163.
• FEDOROV, Ya. A., FEDOROV, G.S., Rannie Tyurki Na Severnom Kavkaze, Moskovskogo Universiteta, Moskova 1978.
• FEDOROV, Ya. A., İstoriçeskaya Etnografiya Severnogo Kavkaza, İzdatelstvo Moskovskogo Universiteta, Moskova 1983.
• FORSYTH, J., Kafkasya, çev. T. Binder, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2019.
• GADJAEV, A.İ., Velikaya Kavkazskaya Stena Mejdu Tyurskim Severom i İranskim Yugom v VI.-VIII. Vv, İnstitut Tyurkologii, Moskova 2013.
• GADJİEV, M.G., DAVUDOV, O.M., ŞİHSAİDOV, A.R., İstoriya Dagestana s Drevneyşih Vremen Do Kontsa XV. Vv, İzdatelstvo DNTS RAN, Mahaçkale 1996.
• GADJİEVA, S.Ş., Kumıki İstoriçeskoe Proşloe Kultura Bıt, Kniga Pervaya, Dagestanskoe Knijnoe İzdatelstvo, Mahaçkale 2000.
• GADLO, A.V., Etniçeskaya İstoriya Severnogo Kavkaza X-XIII. Vv, İzdatelstvo S. Peterburgskogo Universiteta, Sankt-Peterburg 1994.
• GALSTYAN, A.G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, çev. İlyas Kemaloğlu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• Genceli Kiragos, Moğol İstilası 1220-1265, çev. İlhan Arslan, Post Yayınevi, İstanbul 2018.
• GERASİMOVA, M.M., HİT, G.L., “İstoriko-Antropologiçeskie Svedeniya”, İnguşi Narodı i Kulturı, ed. M.S.G. Albogaçieva, A.M. Martazanov, L.T. Soloveva, İzdatelstvo Nauka, Moskova 2013, ss. 37-46.
• GERMAN, T., “Bugüngü Karaçay-Çerkesiyanı Cerinde Burungu Kıpçak Belgile”, Tıngısız Cürekle, ed. A.İ. Kubanov, Stavropol kitap basmanı, Çerkessk 1979, ss. 304-312.
• GMIRYA, L.B., “Politiçeskie Obrazovaniya Prikaspiyskogo Dagestana V Postarabskiy Period (IX.-X. vv)”, Dagestan v Epohu Velikogo Pereseleniya Narodov (Etnogenetiçeskie İssledovaniya), ed. M.A. Aglarov, İnstitut İAE DNTS RAN, Mahaçkale 1998, ss. 169-188.
• GOLDEN, P. B., Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. O. Karatay, Ötüken, İstanbul 2014.
• GOLEBİOWSKA-TOBİASZ, A., Monumental Polovtsian Statues in Eastern Europe: The Archaelegoy, Conservation And Protection, Versita, London 2013.
• GÖKBEL, A., Kıpçak Türkleri (Siyasî ve Dinî Tarihi), Ötüken, İstanbul, 2000.
• GUSEYNOV, G.R.A.K, “Golovnoy Ubor Polovçanki (“Roga”) U Narodov Severovostoçno Kavkazskago Vısokogorya (İnguşetiya, Dagestan)”, Arheologiya Kak Jizn-Pamyati Evgeniya Pavloviça Mıskova, ed. V. Kruglov, A.S. Lapşin, İ.Yu. Lapşina, Sfera, Volgograd 2019, ss. 208-211.
• HANMURZAEV, İ.İ., “Kumıkskie Nadgrobnıe Pamyatniki (Sın Taş)”, Tyurki Severnogo Kavkaza: İstoriya, Arheologiya, Etnografiya: Sbornik Nauçnıy Trudov, ed. A.A. Glaşeva, Elbrusoid, Moskova 2009, ss. 54-67.
• HİZRİEV, H.A., “Çeçnya Na Perekrestke Velikogo Şelkovogo Puti”, Trudı Knii Ran, C.6, 2012, ss. 373-376.
• HİZRİEV, H.A., “Vzaimoot
• şeniya Çeçni S Sosednimi İ Narodami İ Rusyu V Period Rannego Srednevekoya”, Materialı Vserossiyskoy Nauçnoy Konferentsii 25-27 Dekabrya 2002, ed. R.H. Dadaşeva, S.S. Magamadova, Kompleksnıy Nauçno-İssledovatelskiy İnstitut Rossiyskoy Akademii Nauk, Grozniy 2003, ss. 324-329.
• Ibn al-Athir, The Chronicle Of Ibn Al-Athir Forth Crusading Period From Al-Kamil Fi’l-Ta’rikh, Part 3 The Years 589-629/1193-1231, çev. D.S. Richards, Routledge, London-New York 2016.
• İbnü’l-Esîr, İslam Tarihi El Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, çev. A. Özaydın, 12. Cilt, Bahar Yayınları, İstanbul 1987.
• İSHAKOV, D.M., İZMAYLOV, İ.L., Etnopolitiçeskaya İstoriya Tatar v VI. Pervoy Çetverti XV., İman, Kazan 2000.
• KAFLI, K., Şimalî Kafkasya, Vakıt Matbaası, İstanbul 1942.
• Kartlis Tshovreba A History Of Georgia, ed. R. Metreveli, Artanuji Publishing, Tbilisi 2014.
• Kartlis Tshovreba İstoriya Gruzii, ed. R. Metreveli, İzdatelstvo Artanuji, Tbilisi 2008.
• KLAPROTH, J. V., Travels In The Caucasus And Georgia, Reformed In The Years 1807 And 1808, çev. F. Shoberl, Printed for Henry Colburn, British and Foreign Public Library, London 1814.
• KOLTSOV, P.M., “Naselenie Severo-Zapadnogo Prikaspiya V Drevnyuyu Srednevekovuyu Epohi”, Koçevnıe Narodı Yuga Rossii: İstoriçeskiy Opit i Sovremennost, Materialı Rosiyskoy Nauçnoy Konferentsii s Mejdunarodnım Uçastiem 16-19 Marta 2016, ed. A.N. Komandjiaev, FGBOU BO, Elitsa 2016, ss. 45-50.
• KUDRYAVTSEV, G. M., Polovetskaya Zemlya XI-XIV. Vekov: İstoriya i Kultura, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Sankt-Peterburgskiy Gosudarstvennıy Universitet, Sankt-Peterburg 2017.
• KURAT, A. N., IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, 2. Baskı, Murat Kitabevi Yayınları, Ankara 1992.
• LAVROV, L.İ., “Emirı Derbenta”, İstoçnikovedenie İstorii Dosovetskogo Dagestana, ed. V.G. Gadjiev, Dagestanskiy Filial Akademii Nauk SSSR Ordena “Znak Poçeta” İnstitut İstorii, Yazıka i Literaturı İm. G. Tsadası, Mahaçkale 1987, ss. 126-132.
• MAGOMEDOV, M.G., Obrazovanie Hazarskogo Kaganata, İzdatelstvo Nauka, Moskova 1983.
• MİNAEVA, T.M., “K Voprosu O Polovtsah Na Stavropole Po Arheologiçeskim Dannım”, Materialı Po İzuçeniyu Stavropolskogo Kraya, C.2., 1964, ss. 167-196.
• MİNORSKY, V., A History Of Sharvan And Darband in the 10th-11th Centuries, W. Heffer Sons, Cambridge 1958.
• MROVELİ, L., Jizn Kartliyskih Tsarey, İzvleçenie Svedeniy Ob Abazah, Narodah Severnogo Kavkaza i Dagestana, çev. G.V.Tsulaya, İzdatelstvo Nauka, Moskova 1979.
• MUNÇAEV, R.M., “Arheologiçeskie İssledovaniya v Nagornom Dagestane v 1954 g”, Kratkie Soobşeniya O Doklodah i Polevıh İssledovaniyah İnstituta İstorii Materialnoy Kulturı, C.71, 1958, ss. 41-52.
• NAROJNIY, E.İ., Srednevekovıe Koçevniki Severnogo Kavkaza, AGPU, Armavir 2005.
• NEVRUZ, Y., Umûmî Kafkas Tarihine Giriş I, Sebil Yayınevi, İstanbul 2017.
• OKTAY, H., Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, Hitabevi Yayınları, Ankara 2020.
• ÖGEL, B., İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2003.
• ÖZBAY, Ö., Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya, 2. Baskı, Kafkas Derneği Yayınları, Ankara 1999.
• PAHOMOV, E.A., “O Derbendskom Knyajestve XII.-XIII. Vv”, II K Tolkovaniyu Pehleviyskih Nadpisey Derbenda, C.1., 1930, ss. 1-12.
• PELER, G. Y. A., “Kafkasya’da Türk Lehçelerinin Fonksiyonları”, Karadeniz Araştırmaları, S. 36, 2013, ss. 163-188.
• PELER, G. Y., Derbendname, Kesit Yayınları, İstanbul, 2017.
• PİLİPÇUK, Ya. V., “Mejetniçeskie Otnoşeniya Na Kavkaze (Kıpçakskiy Faktor)”, Materialı i İssledovaniya Po Arheologii Severnogo Kavkaza, C.13., 2012, ss. 73-79.
• PİLİPÇUK, Ya. V., “Rodoplemennaya Struktura Konfederatsii Deşt-i Kıpçak”, Materialı i İssledovaniya Po Arheologii Severnogo Kavkaza, C.16, 2018, ss. 164-179.
• PLETNEVA, S.A., Polovtsı, Nauka, Moskova 1990.
• Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, İzdannoe Po Vısoçayşemu Povelniyu İmperatorskoyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu, Tom Vtoroy İpatevskaya Letopis, İzdanie Vtoroe, Tipografiya M.A. Aleksandrova, S. Petersburg 1908.
• Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, İzdavaemoe Postoyannoyu İstoriko-Arheografiçeskoy Komissieyu Akademii Nauk Sssr, Tom Pervıy, Lavrentskaya Letopis, İzdanie Vtoroe, İzdatelstvo Akademii Nauk Sssr, Leningrad 1926-1928.
• Povest Vremennıh Let, Çast Pervaya Tekst i Perevod, Podgotovka Teksta D.S. Lihaçeva, Perevod D.S. Lihaçeva, B.A. Romanova, Pod Redaktsiey Çlena-Korrespondenia An Sssr V.P. Andrianovoy-Peretst, İzdatelstvo Akademii Nauk Sssr, Moskova-Leningrad 1950.
• RASONYİ, L., Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1971.
• RATUŞNİYAK, O.V., “Adıgi, Alanı i Polovtsı Na Kubani V X-Seredine XIII. Vv.”, İstoriya Kubani s Drevneyşih Vremen Do Kontsa XX. Veka, ed. V.V. Serdeçniya, OİPTS Perepektivı Obrazovaniya, Krasnodar 2004, ss. 56-61.
• SİZOV, V. İ., “Vostoçnoe Pobereje Çernago Morya Arheologiçeskiya Ekskursii”, Materialı Po Arheologii Kavkaza, C.2, 1889, ss. 97-102.
• SOSNİNA, E.L., Yan Pototskiy i Ego Puteşestvie v Astrahanskie i Kavkazskie Stepi, İzdatelstvo Spetspeçat,
• Pyatigorsk 2003.
• ŞAMHALOV, Ş.Ş., “Borba Narodov Dagestana Protiv Mongolo-Tatarskogo Naşestviya (XII-XIV Vv.)”, Nedelya Nauki, Materialı XXXVII. İtogovoy Nauçno-Tehniçeskoy Konferentsii Dggu, ed. T.A. İsmailova, İzdatelstvo DGGU, Mahaçkale 2016, ss. 577-578.
• ŞİHSAİDOV, A.R., Epigrafiçeskie Pamyatniki Dagestana X-XVII. Vv, İzdatelstvo Nauka, Moskova 1984.
• TAŞAĞIL, A., Gök-Türkler I, II, III, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2018.
• TAŞAĞIL, A., İlk Türkler Bozkırdan Dünyaya Yayılanlar, Kronik Kitap, İstanbul 2021.
• USPENSKİY, P.S., “Mogilniki S Truposojjeniyami VIII.-XIII. Vv. Na Severo-Zapadnom Kavkaze (Dinamika Areala Pogrebalnogo Obryada)”, Rossiyskaya Arheologiya, C.4., 2013, ss. 86-98.
• VELİKAYA, N.N., DUDAREV, S.L., SAVENKO, S.N., Etnogenez i Etnopolitiçeskaya İstoriya Severnogo Kavkaza (Drevnosti, Srednevekove, Novoe Vremya), Dizayn-Studiya B, Armavir 2019.
• VESELOVSKİY, N.İ., “Otçet O Paskpkah, Proizvedennıh V 1894 G. N.İ. Veselovskim V Tavriçeskoy Gub. İ Kubanskoy Obl. Otçet İmperatorskoy Arheologiçeskoy Kommissii”, Tipografiya Glavnago Upravleniya Udblov, Sanktpeterburg 1896, ss. 78-87.
• YALVAR, C., “Gürcü Kaynaklarında İlk Kez Görülmelerinden Moğol İstilasına Kadar Gürcistan’da Kıpçaklar ve Çevre Bölgeler Üzerinde Etkileri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, C. 124, 2020, ss. 279-306.
• YÜCEL, M. U., 9. Yüzyıldan 13. Yüzyıla İlk Rus Yıllıklarında Türkler, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2020.
• YÜCEL, M.U, “Kumanlar (Kıpçaklar)”, Doğu Avrupa Türk Tarihi, Ed. Osman Karatay, Serkan Acar, 2. Baskı, Kitabevi, İstanbul 2015, ss. 541-575.
• ZELENSKİY, Yu.V., Donskie i Predkavkazskie Polovtsı V XI-Naçale XIII. Vv, LAMBERT Academic Publishing, London 2018.