COĞRAFYADAN MİTOLOJİYE: KAYA RESİMLERİ

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 2, 151 - 164, 20.07.2019

Halil Can Akgün

Öz

Kaya
resimleri bilimsel literatürde genellikle Petroglif kelimesi ile açıklanır.
Petroglif ise aslında taş veya kayaların üzerine yapılan çizimleri karşılar. Bu
kelime Türkiye Türkçesinde ise kaya üzeri tasvirler, kaya üzerine levhalar,
kaya resimleri, taş oymaları gibi manalara gelmekte ve genellikle kaya
resimleri adı ile anılmaktadır. Aslında bu işlem oyma, dövme, kazıma ve boyama
gibi yöntemlerle taşlara, kayalara ve mağaralara yapılmakta ve işlenen
petroglifler, bulundukları yerleri âdeta açık hava müzesine çevirmekte ve
konunun uzmanları tarafından ait oldukları zamanın ifade vasıtası, iletişim
aracı, yani yazısı olarak nitelendirilmektedir. Başka bir ifade ile kaya
resimleri bir duygu ve düşünceyi ifade ediyor. Bu duygu ve düşünceler çoğu
zaman maddi (hayvan, şaman, gök cisimleri, av sahneleri, savaşçılar ve savaş
sahneleri) çoğu zaman da manevi motifler barındırır. Bu motiflerin büyük bir
kısmı mitolojik tarihten haber vermekle beraber eski toplulukların sosyal hayat
ve düşünceleri hakkında da bilgiler verir. Bu sebeple kaya resimleri ve
bulundukları bölgelere de kutsal alan olarak bakılmıştır.

XX.
yüzyılın sonlarına baktığımızda kaya resimlerine ve konuda yapılan çalışmalara
duyulan ilgide bir artış vardır. Bu artış yapılan araştırmaların sayısı ile de
göze çarpmaktadır. Lakin araştırmacılar bu araştırmalarını genellikle Şamanizm
ve animizm çerçevesinde yapmaktadır. Bu araştırmalar aslında resimlerin fonksiyonunu, dini boyutunu, mitik,
destansı, hatta tarihi ipuçları taşıyan bir iletişim aracı olarak görülmesi ile
birlikte başlanmıştır. Yine bu konular üzerinden farklı disiplinlerden
de faydalanarak çalışmalar devam ettirilmelidir. Petroglifler çoğu zaman din ve
ayin ile birlikte ilişkili olduğu göstergebilim açısından değerlendirilse de, bu,
sıradan gündelik olaylar hakkında ipuçları veren petrogliflerin İç Asya’nın
geçmiş tarihi açısından önemini arttırmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Kaya resimleri, petroglif, tamgalar, mitoloji

FROM GEOGRAPHY TO MYTHOLOGY: ROCK ARTS

Öz

The
word petroglyph actually means carving on the stone. This word, in Turkey
Turkish, means depictions on rock, plates on rock, rock art, stone carving and
it is mentioned alongside with rock art. In fact, this process is carried out
on stones, rocks and caves by means of engraving, forging, scraping and
painting, and the processed petroglyphs are transforming their places into an
open-air museum. It is considered as a means of expression, communication, or
expressive writings. In other words, rock arts express a feeling and thought.
These emotions and thoughts often contain material (animal, shaman, celestial
bodies, hunting scenes, warriors and battle scenes), and spiritual motifs.
While most of these motifs tell about mythological history, they give
information about the social life and thoughts of the old communities. For this
reason, the rock arts and the areas where they are located were considered as a
sacred area.

When
we look at the end of the XX.century, there is an increase in interest in rock
arts and studies on the subject. This increase is also evident in the number of
studies. However, researchers often do this research within the framework of
shamanism and animism. These studies were started with the fact that the
function of the paintings was seen as a communication tool with religious
dimension, and mythical, epic, and even historical clues. Studies should be
continued by taking advantage of different disciplines. Although petroglyphs
are often evaluated in terms of the semiology associated with religion and
ritual, in this situation, petroglyphs, which provide clues about ordinary
everyday events, increase the importance of Ethnographic history of Inner Asia.

Anahtar Kelimeler

Rock arts, petroglyphs, tamgas, mythology

Kaynakça

• Belek Kayrat. (2015/16). “Eski Türklerde At ve At Kültürü”, Gazi Türkiyat, ss.111-128.
• Beydilli Celal, Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Yurt Kitap Yayın, Ankara 2005.
• Çağdaş Öznur, İslam Öncesi Türk Dönemi Orta Asya Kaya Resimlerinde Kullanılan Ana Motifler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2011.
• Demir Necati. (2009). “Türk Tarihinin ve Kültürünün Kaynağı Olarak Kaya Üzeri Resimler (Petroglifler) ve Yazılar” Zeitschrift für die Welt der Türken, C:1, N:1, ss.5-19.
• Doğan İsmail.(2000). “Runik Yazının Gelişim Coğrafyası ve Yayılma Sahası”, Türk Tarih Kurumu Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, ss.151-173.
• Ergin Muharrem, Orhun Abideleri, Hisar Yayınları, İstanbul 2003.
• Gömeç Saadettin.(1998). “Şamanizm ve Eski Türk Dini”, PAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 4, ss.38-51.
• Gömeç Saadettin.(2016). “Türk Kültüründe At”, Uluslararası Sempozyum: Geçmişten Günümüze Bozkır, Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, ss.819-834.
• Güngör Harun, "Geleneksel Türk Dininde Din Anlayışı", Dinler Tarihi Araştırmaları II (Sempozyum 20–21 Kasım 1998 Konya), Ankara 2000, s.163.
• Hoppal Mihaly, Shamans and Symbol Prehistory of Semiotics in Rock Arts, International Society for Shamanistic Research, Budapest 2013.
• Hoppal Mihaly. (2001), “Sibirya Şamanizm’inde Doğa Tapınımı”, Çev. Gürbüz Erginer, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 41(1), ss.209-225.
• İnan Abdülkadir, Eski Türk Dini Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1976.
• İnan Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar, Ankara 2000, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Jacobson Esther, The Deer Goddess of Ancient Siberia, Brill, Leiden 1993.
• Kafesoğlu İbrahim, Türk Millî Kültürü, Ötüken, İstanbul 2011.
• Karakurt Deniz, Türk Mitolojisi Ansiklopedisi, Türk Söylence Sözlüğü, e-kitap, 2012.
• Kayabaşı Onur Alp. (2016), “Türk Mitolojisinin Kutsal Dişisi: Umay”, International Journal Of Eurasia Social Sciences, Vol:7, Issue:22, ss.220-228.
• Lymer Kenneth. (2002). “The Deer Petroglyphs of Arpauzen, South Kazakhstan”, Spirits and Stone, Instytut Wschodni UAM, ss.149-164.
• Ögel Bahaeddin, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
• Ögel Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) I, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2003.
• Rasonyı Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1971, s.28.
• Rozwadowski Andrezej, Rock, Cracks and Drums, Molnar & Kelemen Oriental Publisher, Budapest 2017.
• Rozwadowski Andrzej. (2001). “From semiotics to Phenomenology: Central Asian Petroglyphsand the Indo-Iranian Mythology”, Theoretical Theoretical perspectives in rock art research, Novus Press, Oslo, 9 (2) s.155-174.
• Tekin Talat, Orhon Yazıtları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988, s.40.
• Uçar Zofie. (2014). “Türk Kültüründe Geyik ve Geyikli Baba Üzerine Gözlemler Kültür Evreni”, Kültür Evreni, S:21, ss.129-146.
• Wilhelm Radlof, Sibirya’dan (Seçmeler), Çev. Ahmet Temir, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1976.
• Yaşar Kalafat, Nagihan Çelik. (2013) “Türk Kültür Coğrafyasında At ile İlgiliİnanışlar”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, ss.187-202.