AVUSTURYALI SİNEMACI KONT ALEXANDER KOLOWRAT VE ÇANAKKALE CEPHESİ’NDE ÇEKTİĞİ PROPAGANDA FİLMİ: “DIE LETZTEN TAGE DER ENTENTE AUF GALLIPOLI (İTİLAF’IN GELİBOLU’DAKİ SON GÜNLERİ)”

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 7, 239 - 260, 20.01.2022

Emre Saral

https://doi.org/10.53718/gttad.1003861

Öz

Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi’nde çarpışan Osmanlı birliklerine yardım etmek üzere 1915 yılının Kasım ayı ortasından itibaren iki bataryadan oluşan Avusturya-Macaristan topçu birlikleri Türkiye’ye gelmişlerdir. Avusturya kamuoyu bu iş birliğinin ayrıntılarını yapımcı ve yönetmen Kont Alexander “Sascha” Kolowrat tarafından çekilen bir film aracılığıyla öğrenmiştir. Kolowrat, 1915 yılının sonunda Çanakkale Cephesi’ne gelerek filmini çekmiş ve bu filmi 1916 yılının Mart ayında Viyana’da düzenlenen birkaç konferansta sunmuştur. “İtilaf’ın Gelibolu’daki Son Günleri” adını taşıyan bu filmde topçu bataryalarının faaliyetleri, topların cepheye sevki, müttefik Avusturya-Macaristan ve Osmanlı askerlerinin iş birliği gibi sahnelere yer verilmiştir. Film, Avusturyalı bir yapımcının Çanakkale cephesinde çektiği ilk ve tek film olma özelliğini taşımaktadır. Filme ait bazı sahneler 2020 yılında TRT 2 televizyonunda yayınlanan “Tarihin Ruhu” isimli belgeselin 63. ve 64. bölümlerinde aynı cephede çekilen başka filmlerden sahnelerle beraber gösterilmiştir. Ne var ki, eldeki bilgilerin yetersizliğinden ötürü belgeseldeki bu sahnelerin hangi filmden alındığı tam olarak belirtilmemiştir. Dönemin Avusturya gazetelerinde çıkan haberler, filme ilişkin detaylı tasvirler ve çizimler, belgeselde kullanılan görüntülerin bir kısmının Kolowrat tarafından çekildiğini ispatlamaktadır. Kont Kolowrat’ın filmi, Çanakkale cephesinden Aralık 1915-Ocak 1916 itibarıyla canlı görüntü göstermesi ve bu görüntülerin günümüze ulaşması açısından önemlidir.
Asil bir aileye mensup Alexander Kolowrat 1886-1927 yılları arasında yaşamıştır ve Avusturya sinema sektörünün kurucusu olarak bilinmektedir. Sinemanın yanı sıra otomobil ve uçaklara ilgi duymuş; hız sporlarının Avusturya’da yaygınlaşması için çaba göstermiştir. Avusturya-Macaristan Ordusunda üsteğmen olarak katıldığı Birinci Dünya Savaşı boyunca farklı cepheleri ziyaret ederek propaganda filmleri çekmiş; bu filmleri oynattığı konferanslarla kamuoyunun ilgisini çekmiştir.
Birinci Dünya Savaşı’nın taraf devletleri, savaş sırasında hem kendi toplumlarını motive etmek hem de düşmanlarının moralini bozmak amacıyla çeşitli propaganda araçlarına başvurmuşlardır. Bu araçlardan biri de sinemadır. Kolowrat’ın filmi, yabancı topraklarda çarpışan Avusturya-Macaristan askerlerinin fedakârlıklarını, özellikle topçu bataryalarının kudretini göstermesi ve onların kahramanca çabalarının boşuna olmadığını ortaya koyması bakımından Avusturya kamuoyuna yönelik propaganda içermektedir. Yine, Avusturya kamuoyuna sempatik bir Türk imajı çizmek amacıyla filmde Türk müttefikler lehine de propaganda mevcuttur. Bu bakımdan Kolowrat’ın çektiği film ve verdiği halka açık dört konferans oldukça önemli bir işleve sahiptir.
Bu makale, Avusturya film sanayisinin kurucusu Kolowrat’ın hayatı ve faaliyetleriyle Çanakkale’de çektiği filmin ve konferansların içeriğinin yanı sıra, sinemanın bir propaganda aracı olarak kullanımına da değinmektedir. Osmanlı Devleti’nin müttefikleri Almanya ve Avusturya-Macaristan’da sinema daha savaşın öncesinde bir propaganda unsuru olarak kullanılmaya başlanmıştı. Sinemanın önemini savaş sırasında kavrayan Osmanlı yetkilileri ise müttefiklerinin desteğiyle bu konuda teknik donanım almak ve uzman yetiştirmek istemelerine rağmen bunda başarılı olamamışlardır.

Anahtar Kelimeler

Kolowrat, Sascha Film, Avusturya-Macaristan, Birinci Dünya Savaşı’nda sinema, Çanakkale Cephesi

COUNT ALEXANDER KOLOWRAT, AN AUSTRIAN FILMMAKER AND HIS PROPAGANDA FILM ON THE GALLIPOLI FRONT: “DIE LETZTEN TAGE DER ENTENTE AUF GALLIPOLI (THE LAST DAYS OF THE ENTENTE IN GALLIPOLI)”

Öz

The Austro-Hungarian artillery, which consisted of two batteries, arrived in Turkey during mid-November 1915 in order to assist the Ottoman troops that were fighting on the Gallipoli front in World War I. The Austrian public learned about the details of this collaboration through a film shot by Count Alexander “Sascha” Kolowrat, an Austrian film-maker and director. Kolowrat came to the Gallipoli front and shot the film at the end of 1915 and presented his film at various conferences held in Vienna in March 1916. Scenes such as activities and transportation of the artillery batteries and collaboration between the ally Austro-Hungarian and Ottoman soldiers are covered in the film entitled “The Last Days of the Entente in Gallipoli”. The film is unique in that it is the first and only film shot by an Austran filmmaker on the Gallipoli front. Some scenes from the film were broadcast in the 63rd and 64th episodes of a documentary entitled “Tarihin Ruhu” on Turkish TRT 2 channel together with other scenes from different films shot on the same front. Nevertheless, due to insufficient information at hand, it could not be found out from which film these scenes were taken. News and detailed relevant illustrations from the Austrian newspaper and magazines of the period prove that Kolowrat originally shot some of the referred scenes used in the documentary. Kolowrat’s film is highly significant in that it shows motion pictures from the period December 1915-January 1916, which have reached today.
Alexander Kolowrat, a member of a noble family, lived between 1886 and 1927 and is known as the founder of the Austrian film industry. Apart from cinema, he had keen interest on cars and aeroplanes and made effort for expanding speed races in Austria as well. He joined the Austro-Hungarian army as First Lieutenant in World War I and shot propaganda films from different fronts and attracted general public attention through his conferences in which he presented those films.
Belligerents of the World War I used various propaganda tools in order to motivate their own people and to demoralize their enemies. One of these propaganda tools is cinema. Kolowrat’s film has strong propaganda implications aimed at the Austrian public in that it shows and highlights the devotion of Austro-Hungarian soldiers fighting on foreign lands, particularly the power of artillery batteries and that their heroic efforts are not futile. Moreover; it contains propaganda in favour of their Turkish allies in order to create a sympathetic image in the eye of the Austrian public. Hence, Kolowrat’s film and his four public conferences is crucially functional.
Apart from Kolowrat’s life and activities as well as his referred film and conferences, this article also touches on the use of cinema as a propaganda tool. Cinema had already been used as propaganda tool in Germany and Austria-Hungary even before the breakout of the war. The Ottoman officials, who later figured out the importance of cinema as a propaganda tool during the war sought technical assistance and training experts through the support of its allies but they failed, which is one of the other focus points of this article.

Anahtar Kelimeler

Kolowrat, Sascha Film, Austria-Hungary, Gallipoli front, cinema in the World War I

Kaynakça

• “Alexander Graf Kolowrat †”, Allgemeine Automobil-Zeitung, 15 Aralık 1927, s.54.
• “Aus den Kampfjahren des Ottomanischen Reiches. Neue Bücher.”, Österreichische Wehrzeitung, 20 Nisan 1928, s. 2.
• “Zehn Jahre Sascha”, Das Kino-Journal, 5 Kasım 1927, s.4.
• “Notizen”,Allgemeine Automobil-Zeitung, 9 Nisan 1916, s.35.
• “Präsident Alexander Kolowrat übernimmt die Leitung der Sascha”, Der Filmbote. Zeitschrift für alle Zweige der Kinematographie, 6 Şubat 1926, s.3-4.
• “Der 50. österreichisch-ungarische Kriegsfilm”, Neue Freie Presse, 24 Ekim 1915, s.13.
• “Kriegführung Oesterreich-Ungarns”, Znaimer Tagblatt, 23 Ocak 1916, s. 8.
• “Lichtbilderabend im k.k. Oesterreichischer Automobilklub”, Pester Lloyd, 5 Mart 1916, s. 18.
• “Lichtbildervortrag des Grafen Alexander Kolowrat”, Allgemeine Automobil-Zeitung, 5 Mart 1916, s. 30.
• (Österreichische) Volks-Zeitung, 11 Mart 1916, s.6.------------------------------
• “Die letzten Tage der Entente auf Gallipoli”, Neues Wiener Tagblatt, 21 Mart 1916, s.11.
• “Deckung gegen Fliegersicht”, Allgemeine Automobil-Zeitung, 26 Mart 1916,s.11.
• Neuigkeits Welt Blatt, 14 Mart 1916, s. 8.------------------------------------
• Neuigkeits Welt Blatt, 1 Nisan 1916, s.8.-------------------------------------
• (Wiener) Sporttagblatt, 5 Aralık 1927, s.8.----------------------------------
• Wiener Montag, 20 Mart 1916, s.2.-----------------------------------------
• Wiener Salonblatt, 11 Aralık 1927, s. 8.--------------------------------------
• Wiener Zeitung, 17 Mart 1916, s. 7.-----------------------------------------
• BITTNER, Georg, “Oesterreichisch-ungarische Artillerie auf Gallipoli”, Neues Wiener Journal, 21 Ocak 1916, s.5.
• KOLOWRAT, Alexender Graf, “Die Entente im Kino”, Neues 8 Uhr Blatt, 16 Ocak 1917, s.2.
• STERN ZOHAR, Gil “Been There: A forgotten time”, The Jerusalem Post, 27 Ağustos 2010, <https://www.jpost.com/local-israel/in-jerusalem/been-there-a-forgotten-time> (Erişim Tarihi: 26 Temmuz 2020)
• AYDIN, Hakan, “Sinemanın Taşrada Gelişim Süreci: Konya'da İlk Sinemalar ve Gösterilen Filmler (1910-1950)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 19 (2008), s.61-74.
• AYDOĞMUŞ, Fatih, İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Propaganda ve Türkiye, Kriter Yayınevi, İstanbul 2019.
• BEYOĞLU, Süleyman, İmparatorluktan Cumhuriyete Türk Sineması (1895-1939), Dergâh Yayınları, İstanbul 2018.
• ÇELİKTEMEL-THOMEN, Özde, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema ve Propaganda (1908-1922), Kurgu Online International Journal of Communication Studies, S. 2 (June 2010), s.1-17.
• ÇELİKTEMEL-THOMEN, Özde, “Film/Cinema (Ottoman Empire)”,1914-1918-Online. International Encyclopedia of the First World War, Freie Universität Berlin, Berlin 5 November 2019.
• FRITZ, Walter, Geschichte des österreichischen Films aus Anlaß des Jubiläums 75 Jahre Film, Bergland Verlag, Wien 1969.
• FRITZ, Walter, Kino in Österreich, Der Stummfilm 1896-1930, Österreichischer Bundesverlag, Wien 1981.
• GÖK, Nurşen, “Donanma Cemiyeti’nin Anadolu’da Örgütlenmesine İlişkin Gözlemler”, Tarih Araştırmaları, S. 43 (2008), s.77-94.
• JUNG, Peter - PAVLOVIC, Darko, Austro-Hungarian Forces in World War I (1914-1916), Osprey Publishing Ltd., UK, 2003.
• “Kolowrat-Krakowsky Alexander (Sascha)”, Österreichisches Biographisches Lexikon, 1815-1950, Verlag Hermann Böhlaus Nachf., Graz-Köln 1966, s.95-96.
• KASAP ORTAKLAN, Oya, Erken Sinemanın Aynasından Osmanlı-Alman İlişkileri (1895-1918), Libra Kitap, 1. Basım, İstanbul 2019.
• KURNAZ ŞAHİN, Feyza, “Cumhuriyetin Kuruluşuna Kadar Türkiye’de Yardım Cemiyetlerinin Sinema Faaliyetleri ve Kamuoyunda Sinema Algısı (1910-1923)”, Atatürk Araştırma Merkezi (ATAM) Dergisi, S. 88 (2014), s.1-35.
• LENSING, Leo A, “‘Kinodramatisch’: Cinema in Karl Kraus’ Die Fackel and Die letzten Tage der Menschheit”, The German Quarterly, C. 55 / S. 4 (Nov. 1982), s.480-498.
• NAMAL, Yücel - TOPAL MIZRAK, Sezgin, “I. Dünya Savaşı’na Ait Bir Eser: Törökök (Türkler)”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S. 23 (2017), s. 1-44.
• NÉGYESI, Lajos, “A Hungarian War Correspondent at the Dardanelles”, On Beşinci Askerî Tarih Sempozyumu Bildirileri,“100’üncü Yıl Dönümünde Çanakkale Muharebeleri” 21-27 Mart 2015-İstanbul, ATASE Yayınevi, Ankara 2017, s. 239-244.
• ODABAŞ, Battal, “Türk Sinemasının Kuruluşunda Ordunun Rolü, Belge(sel) Film ve Kurtuluş Savaşı Filmleri”, İstanbul Fakültesi İletişim Fakültesi Dergisi, S. 24 (2006), s.205-212.
• ODABAŞI, İ. Arda, Milli Sinema Osmanlı’da Sinema Hayatı ve Yerli Üretime Geçiş, Dergâh Yayınları, İstanbul 2017.
• ODABAŞI, İ. Arda, “Ayastefanos Filmi Hakkında Yeni Bilgiler ve Sinema Haberleri Gazetesi”, Müteferrika, S. 53 (2018/1), s.93-104.
• ODABAŞI, İ. Arda, “Ayestefanos Filminin Yapımcısı ve Gösterim Programı (Ayastefanos Filmi Hakkında Yeni Bilgiler II)”, Müteferrika, S. 54 (2018/2), s.135-144.
• PALMER, Norman D. – PERKINS, Howard, C., International Relations The World Community in Transition, Scientific Book Agency, Third Edition, Calcutta 1970.
• RIEMER, Willy, “The Cultural Status of Early Austrian Cinema and Film”, Modern Austrian Literature, C.37/S.3-4 (2004), s.1-12.
• SARAL, Emre, “Avusturyalı Muhabir Georg Bittner’in Çanakkale Cephesi İzlenimleri”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S. 23 (2017), s.133-163.
• SARAL, Emre, “The Role of Austro-Hungarian Artillery on the Ottoman Fronts in World War I”, Between Empires – Beyond Borders The Late Ottoman Empire and the Early Republican Era Through the Lens of the Köpe Family, ed. Gábor FODOR, Hungarian Academy of Sciences Research Center for Humanities, Budapest 2020, s. 87-115.
• SARAL, Emre - SARAL, İsmail Tosun, Türklerle Beraber: Osmanlı Cephelerindeki Avusturya-Macaristan Askerî Birlikleri 1914-1918, Kronik Kitap, İstanbul 2020.
• SARISAMAN, Sadık, Birinci Dünya Savaşı’nda Türk Cephelerinde Beyannamelerle Psikolojik Harp, Ankara: T.C. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, 1999.
• SEZER FEYZİOĞLU, Hamiyet – KAYA KILIÇ, Selda, “Çanakkale Savaşlarına Şahit Olan Yabancı ve Türk Gazeteciler”, On Beşinci Askerî Tarih Sempozyumu Bildirileri,“100’üncü Yıl Dönümünde Çanakkale Muharebeleri” 21-27 Mart 2015-İstanbul, ATASE, Ankara 2017, s.223-238.
• STEIN, Oliver, “Propagandisten des k.u.k. Vielvölkerreiches: Österreichisch-ungarische Soldaten in Osmanischen Reich während des Ersten Weltkrieges”, Militärgeschichtliche Zeitschrift, S. 78 (2019), s.412-441.
• ULU, Cafer, “Çanakkale Muharebeleri Sırasında Basının Propaganda Aracı Olarak Kullanılması: Harp Mecmuası Örneği”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S. 12 (2012), s.61-83.
• VAN DOPPEREN, Ron – COOPER, C. Graham, “Film flashes of the European front: The war diary of Albert K. Dawson, 1915-1916”, Film History, C.23, S. 1 (2011), s.20-37.
• “Feldkino - Instruktion für den in die Türkei entsendeten Filmtrupp”, Österreichisches Staatsarchiv 1914-2014 100 Jahre erster Weltkrieg İnternet Sitesi, http://wk1.staatsarchiv.at/propaganda-kuenstler-und-kpq/feldkino-und-fronttheater/feldkino/#/?a=artefactgroup551 (Erişim Tarihi: 26 Temmuz 2021)
• Taşdiken, Atalay (Yön.), Tarihin Ruhu 63. Bölüm, TRT, 2020, https://www.trtizle.com/belgesel/tarihin-ruhu/tarihin-ruhu-or-canakkale-cephesi-or-63-bolum-2598670 (Erişim Tarihi: 26 Temmuz 2021)
• Taşdiken, Atalay (Yön.), Tarihin Ruhu 64. Bölüm, TRT, 2020. https://www.trtizle.com/belgesel/tarihin-ruhu/tarihin-ruhu-or-canakkale-cephesini-ziyaret-or-64-bolum-2675704 (Erişim Tarihi: 26 Temmuz 2021)