OSMANLI DEVLETİ’NDE NAİPLER HAKKINDA DEVLET MERKEZİNE YANSIYAN YOLSUZLUK VE ŞİKÂYETLER (1544-1795)

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 177 - 198, 20.01.2023

Samettin Başol , Nazmiye Gül Kantaroğlu

https://doi.org/10.53718/gttad.1210791

Öz

Osmanlı Devleti klasik dönemde merkeziyetçi, teşkilatçı ve adaletli bir idare geleneğine sahiptir. Devlet ilk dönemlerden itibaren çeşitli kurum ve teşkilatlar kurmuş, ülkeyi ve toplumu kendi idare pratikleri çerçevesinde yönetmeye çalışmıştır. Divan-ı Hümayun, toprak, tımar, maliye, ordu ve adalet teşkilatları Osmanlı Devleti’ni güçlü kılan, onu ayakta tutan teşkilatlar olmuştur. Halkın yönetiminde de düzen, güvenlik, adalet ve refah konuları ön plana çıkmıştır. Bahsi geçen uygulamalar sayesinde devlet görece uzun ömürlü olmuş, geniş coğrafyadaki farklı toplumları, insanları bir idare çatısı altında toplayıp yönetebilmiştir.
Osmanlı Devleti’nde devlet ve toplum idaresinin temeli adalet anlayışına dayanmaktadır. Bu sebepledir ki devletin temel yapı taşı olan adalet, adaletin işleyişi ve adalet kurumları önemli bir yere sahiptir. Adaletin tesisini sağlamakla görevli kurumlardan biri şüphesiz naiplik müessesesidir. Bu sebeple naiplerin liyakatli, dindar ve şer’i hükümleri iyi bilen kimseler olması gerekmektedir. Nitekim Osmanlı Devleti’nin ilk zamanlarından itibaren adaletin tesisi için çalışılmış olunmasına rağmen, 16. yüzyılın ikinci yarısında bu durumun sürekliliği sağlanamamış ve adalet kurumundaki bozulmaya paralel olarak naiplik kurumu da bozulmaya yüz tutmuştur. Öyle ki naipler üzerlerine düşen görevleri aksatmakla birlikte, bazı durumlarda bunları bir çıkar kapısı olarak kullanmaktan ve yolsuzluk yapmaktan geri durmamışlardır. Bu durum devlet kurumlarının tuttuğu kayıtlara yansımıştır.
Osmanlı Devleti’nde zulüm gören reayanın hakkını arama, adalet isteme, şikâyet etme hakkı vardı. Haksızlık kimden gelirse gelsin insanlar adalet kurumlarına veya taşra idare görevlilerine şikâyet edebilirdi. Halka en yakın adalet kurumu şer’i mahkemelerdi. Burada padişah adına görev yapan kadı veya naipler, halkın yakınmalarını dinler, çözüm üretirlerdi. Bu davalar şeriye sicillerine yazılırdı. Bölgedeki adalet görevlilerinden veya yerel idarecilerden davacı olanlar, sorunları çözülmeyenler çeşitli yollarla merkezdeki Divan’a başvurabilirlerdi. İşte bu anlayış ve uygulama doğrultusunda Osmanlı Devleti’nde naipler hakkında taşradan devlet merkezine birçok yakınma ve şikâyet ulaşmıştır. Bunların çoğu naipler tarafından haksızlığa, zulme, suiistimale, baskıya maruz kalan reaya tarafından dile getirildi. Naiple ilgili şikâyetlerin bir kısmını da yine o bölgelerde görev yapan diğer devlet görevlileri merkeze bildirdi. Sonuçta taşrada gerçekleşen bu hukuk dışı olaylar Osmanlı merkezine yansımıştır. Divan’da bu türden adli konular tartışılmıştır. Kanun dışı işlere, yolsuzluğa, görev ihmaline karışan naipler hakkında yapılması gerekenler, hükümet görevlilerince mühimme defterlerine kaydedilmiştir. Naiplere yönelik teftiş, soruşturma, uyarı, ceza verme, azil ve benzeri kararlar verilmiştir. Kararlar yerel yetkililere ve ilgili kişilere yazılı olarak duyurulmuştur. Bu açıdan mühimme defterleri diğer birçok konuda olduğu gibi taşradaki görevlilerle ilgili, özelde kadı ve naiplerin durumu hakkında araştırmacılara zengin bilgiler sunmaktadır. Makalenin özü, naiplerin taşrada halka, görevlilere veya devlete karşı giriştikleri olumsuz eylemlerin mühimme kayıtlarına yansıyan çeşitli örnekleridir. Bu örneklerin incelenme amacı, ilgili yüzyıllarda naiplerin içine düştüğü durumu ve devletin naipler üzerinden adaleti yeniden tesis etme çabalarını anlayabilmektir. Bu araştırmada bu kayıtlardan biri olan mühimme defterleri temel alınarak kuruma münhasır şikâyet hükümleri incelenmiştir. Söz konusu belgeler doküman analizi yöntemiyle değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Divan-ı Hümayun, Adalet, Naip, Mühimme Defterleri, Yolsuzluk ve Şikayetler

FROM THE ESTABLISHMENT OF JUSTICE TO THE REPRESENTATION OF CRUELTY: CORRUPTION AND COMPLAINTS REFLECTED IN THE STATE CENTER ABOUT THE REGENT OF THE QADI IN THE OTTOMAN STATE (1540-1795)

Öz

The Ottoman Empire has a centralist, organizational and just administration tradition in the classical period. The state established various institutions and organizations from the beginning, and tried to manage the country and society within its own administration practices. Imperial Council, land, timar, finance, military and justice organizations were the organizations that made the Ottoman Empire strong and kept it alive. In the administration of the people, the issues of order, security, justice and welfare have come to the fore. Thanks to the aforementioned practices, the state has been relatively long-lived and has been able to gather and manage different societies and people in a wide geography under one administration.
The basis of the administration of state and society in the Ottoman Empire is based on the understanding of justice. Forth is reason, justice, which is the basic building block of the state, the functioning of justice and the institutions of justice have an important place. One of the in stitutions responsible for ensuring the institution of justice is undoubtedly there gency institution. Forth is reason, it is necessary that theregent be some one who is worthy, religious and knows the Sharia provisions well. As a matter of fact, although justice has been worked for since the early days of the Ottoman Empire, in the second half of the 16 th century, the continuity of this situation was not achieved, and in paralel with the deterioration in the institution of justice, the institution of regencyal so faced deterioration. So much so that there gents have disrupted their duties, but in some cases they have not stop pedusing them as a door of interestand committing corruption. This is reflected in there records kept by government agencies.
In the Ottoman Empire, the people who were persecuted had the right to seek justice, to demand justice and to complain. No matter who the injustice came from, people could complain to the justice institutions or provincial administration officials. The closest justice institution to the people was the Sharia courts. Here, the judges and regents who served on behalf of the sultan listened to the complaints of the people and found solutions. These cases were written in the sharia registers. Those who complained from the justice officials or local administrators in the region, and whose problems were not resolved, could apply to the Imperial Court in the center in various ways. In line with this understanding and practice, many complaints and complaints have reached the center of the state about the regents in the Ottoman Empire. Most of these were expressed by the reaya, who were subjected to injustice, oppression, abuse and oppression by the regents. Some of the complaints about the regent were also reported to the center by other state officials working in those regions. As a result, these illegal events that took place in the provinces were reflected in the Ottoman center. Such judicial matters were discussed in the Imperial Court. What should be done about the regents involved in illegal business, corruption and neglect of duty were recorded in the mühimme books by the government officials. Inspection, investigation, warning, punishment, dismissal and similar decisions were made against the regents. Decisions were announced in writing to local authorities and relevant persons. In this respect, the mühimme notebooks, as in many other subjects, provide researchers with rich information about the officials in the provinces, in particular the situation of the kadi and regents. The essence of the article is the various examples of the negative actions of the regents against the public, officials or the state in the provinces, which are reflected in mühimme records. The purpose of examining these examples is to understand the situation of the regents in the relevant centuries and the efforts of the state to re-establish justice through the regents.In this research, there records of complaints exclusive to the institution were reviewed based on one of these records, Mühimme books. These documents have been evaluated by the document analysis method.

Anahtar Kelimeler

The Ottoman State, Imperial Council, Justice, Naib (Regent of Qadi), Mühimme Books, Degradation and Complaints

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Bab-ı Asafi, Mühimme Evrakı (BOA, A.DVNSMHM. d.) nr: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 46, 48, 49, 51, 52, 53, 54, 55, 58, 60, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 85, 88, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 100, 102, 103, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 121, 122, 128, 133, 135, 136, 137, 168, 190.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ali Emiri, Sultan Selim III Evrakı, (AE.SSLM. III.), 6.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Bab-ı Asafi, Erzurum Ahkam Evrakı, (A.DVNSAHK.ER..d.), 1.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Bab-ı Asafi, Karaman Ahkam Evrakı, (A.DVNSAHK.KR..d.),2.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Bab-ı Asafi, Sivas Ahkam Evrakı, (A.DVNSAHK.SS..d.),1, 2.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Kamil Kepeci, Rumeli Ahkam Evrakı, (BOA, KK.d.), 0062.
• AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celali İsyanları, Bilgi Yayınevi, Ankara 1975.
• AKTAŞ, Necati, “Atik Şikâyet Defteri”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul 1991, ss. 68.
• ARAZ, Yahya, 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıl Başlarına Osmanlı Toplumunda Çocuk Olmak, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2017.
• AVCI, Mustafa, Osmanlı Hukukunda Suçlar ve Cezalar, Gökkubbe, İstanbul 2004.
• AYDIN, Bilgin, XVI. Yüzyılda Divân-ı Hümâyun ve Defter Sistemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2017.
• BAL, Emel Bengü, Tanzimat Sonrası kadı ve Naip Yetiştirmek Amacıyla Kurulan Okul: Mekteb-i Nüvvab, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 2016.
• BAŞOĞLU, Tuncay, “Ta’zir”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul 2011, ss. 198-202.
• BAYRAKTAR, Güler, Osmanlı Devleti’nde Kal’a Bend Cezası (5 Numaralı Kal’a Bend Defteri, Z. 1150-B. 1151), Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Tokat 2003.
• BAYTİMUR, Suha Oğuz, “Osmanlı Devleti’nde Hırsızlık Suçları ve Uygulanan Cezalar (1789-1839)”, Studies of the Ottoman Domain (Osmanlı Hakimiyet Sahası Çalışmaları), C. 8, S. 15, 2018, ss. 91-108.
• BAYTİMUR, Suha Oğuz, Osmanlı Devleti’nde Hapis ve Sürgün Cezaları (1791-1808), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Elâzığ 2011.
• ÇADIRCI, Musa, “Tanzimat’ın İlanı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli Tarîk-i İlmiyye’ye Dair Ceza Kanunnamesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 14, S. 25, 1981, ss. 139-161.
• ÇELİK, Hatice, Mühimme-i Mektûme Defteri Nr. 1 (1203-1207/1788-1793) (inceleme-çeviriyazı), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2019.
• ÇELİKDEMİR, Murat, DEMİR, Mustafa, “18. Yüzyılın Üçüncü Çeyreğinde Ayıntab’da Yönetim ve Yerel Elitler”, Gaziantep Üniversitesi Ayıntab Araştırmaları Dergisi, C. 2, S.1, 2019, ss. 38-57.
• DAŞÇIOĞLU, Kemal, “Osmanlı Döneminde Rüşvet ve Sahtekârlık Suçları ve Bunlara Verilen Cezalar Üzerine Bazı Belgeler”, Sayıştay Dergisi, S. 59, 2005, ss. 119-124.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara 2012.
• DÜZDAĞ, Ertuğrul, Kanuni Devri Şeyhülislâmı Ebussuud Efendi Fetvaları, Kapı Yayınları, İstanbul 2012.
• EKİNCİ, Ekrem Buğra, “Osmanlı Hukukunda İzinname ile Nikâh”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S. 2, 2006/Güz, ss. 41-60.
• EMECEN, Feridun, “Devre Çıkma”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul 1994, ss. 250-251.
• ERİM, Neşe, “Osmanlı İmparatorluğunda Kalebendlik Cezası ve Suçların Sınıflandırılması Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı Araştırmaları, C. 4, S. 4, İstanbul 1984, ss. 79-88.
• FEYZİOĞLU, Hamiyet Sezer, KILIÇ, Selda, “Tanzimat Arifesinde Kadılık-Naiplik Kurumu”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 24, S. 38, 2005, ss. 31-53.
• FULİN, Neslihan, “Osmanlı’da Rüşvet ve Cezası”, Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi (ATAD), C. 1, S. 1, 2019, ss. 26-36.
• Gelibolulu Mustafa Âlî, Siyaset Sanatı Nushatü’s-Selâtîn İnceleme-Sadeleştirme-Metin-Tıpkıbasım, haz. Faris Çerçi, Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul 2015.
• Göriceli Koçi Bey, Koçi Bey Risalesi (Eski ve Yeni Harflerle), haz. Yılmaz Kurt, Ecdad Yayınları, Ankara 1994.
• GÜMRÜKÇÜOĞLU, Saliha Okur, Şikâyet Defterleri Işığında Osmanlı Hukuku ve Uygulanışı (1649-1653), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2010.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman, DEMİR, Alpaslan, ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine, Türkiye’nin Kayıp Köyleri, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2020.
• GÜNAY, Ramazan, “Osmanlı Arşiv Kaynakları İçerisinde Ahkâm Defterleri: Gelişim Seyri, Muhtevası ve Önemi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 17, 2013, ss. 9-29.
• GÜNEŞ, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nde Sürgün Cezası ve Karahisar-ı Sahib’e Yapılan Sürgünler (1815-1839)”, History Studies, C. 8, S. 1, 2016, ss. 49-70.
• İNALCIK, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet, Kronik Yayınları, İstanbul 2018.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Kürek Cezası”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. Ek-2, Ankara 2019, ss. 112-114.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Nâib-Osmanlılarda-”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006, ss. 312-313.
• İPŞİRLİ, Mehmet, Osmanlı İlmiyesi, Kronik Yayınları, İstanbul 2021.
• KARADENİZ, Feriha, Kadılar Hakkında Yapılan Şikayetler ve Kadıların Salahiyetlerini Suistimalleri, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1996.
• KARS, Rümeysa, “Osmanlı Devleti’nde İlmiye Mensuplarına İlişkin Yozlaşmanın Mühimme Defterlerindeki Yansımaları (1600-1800)”, Mecmua-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 10, 2020, ss. 347-368.
• KAYAR, Betül, “Osmanlı Yargı Teşkilatında Naib”, Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi (YBHD), S. 1, 2020, ss. 189-234.
• KELEŞ, Erdoğan, “Tanzimat Döneminde Rüşvetin Önlenmesi için Yapılan Düzenlemeler (1839-1858)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 24, S. 38, 2005, ss. 259-280.
• KOCAMAN, Kaan, XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Rüşvet, Libra Yayınları, İstanbul 2020.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., “Mühimme Defteri”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 31, Ankara 2020, ss. 519-522.
• MUMCU, Ahmet, Tarih İçinde Genel Gelişimiyle Birlikte Osmanlı Devleti’nde Rüşvet-Özellikle Yargıda Rüşvet, İnkılâp Yayınları, Ankara 2005.
• ORTAYLI, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Kronik Yayıncılık, İstanbul 2021.
• ÖZ, Mehmet, Kanun-ı Kadimin Peşinde Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları, İstanbul 2021.
• ÖZCAN, Almıla Gökçe, Kâtip Çelebi’nin Düstûrü’l-Amel Li-Islâhi’l-Halel ve Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın Nesâyihü’l Vüzera Ve’l-Ümera Adlı Eserlerine Göre Osmanlı Yönetim Anlayışı ve Toplum Düzeni, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2008.
• ÖZTÜRK, Said, “Kassâm”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul 2001, ss. 579-582.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Arus Resmi”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul 1991, ss. 422-423.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2014.
• WHITE, Sam “Osmanlı’da İsyan İklimi Erken Modern Dönemde Celali İsyanları”, Çev. Nurettin Elhüseyni, Alfa Basım Yayın, İstanbul 2013.
• YAKUT, Esra, “Tanzimat Dönemine Kadar Osmanlı Hukuku’nda Taziri Gerektiren Suçlar ve Cezaları”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S. 2, 2006, ss. 25-40.
• YAKUT, Esra, Osmanlı Hukukunda Tazir Cezaları, Seçkin Yayınları, Ankara 2011.
• YILMAZ, Savaş, “III. Murad Döneminde Anadolu ve Rumeli Eyaletlerinde Kadı ve Naiplerin Değerlendirilmesi”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C. 5, S. 18, 2018, ss. 420-441.
• YURDAKUL, İlhami, “Mekteb-i Nüvvâb”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. Ek-2, Ankara 2019, ss. 240-241.
• YÜCEL, Yaşar, Osmanlı Devlet Düzenine Ait Metinler III. KitâbuMesâlih’il-Müslimîn ve Menâfi’i’l-Mü’minîn Metnin Türk Harflerine Çevirisi ve Değerlendirilmesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi, Ankara 1981.