SOVYETLER BİRLİĞİ'NİN 1945 YILI GÜNEY AZERBAYCAN SİYASETİ VE TEBRİZ’DE ÖZERKLİĞİN İLANI

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 421 - 432, 20.10.2023

Kenan Demirel

https://doi.org/10.53718/gttad.1243207

Öz

İran jeopolitik konumundan ve Sovyetler Birliği’ne açılan bir kapı olmasından dolayı Ruslar için büyük önem arz etmekteydi. Ruslar İkinci Dünya Savaşı yıllarında Almanların bu ülkenin kuzeyi üzerinden Sovyetler Birliği’ne bir saldırı yapmasından çok korkuyordu. Ayrıca İngilizlerin İran’ın güneyindeki hâkimiyetlerini bu ülkenin geneline yayıp Sovyet Azerbaycan’ını tehdit etmeleri de söz konusuydu. Sovyet liderler için bu iki olasılığın da ortadan kaldırılması gerekliydi. Ruslar 25 Ağustos 1941 tarihindeki işgalle Almaların İran’daki etkisine son vererek bu ülkenin kuzeyinde kendi egemenliklerini tesis etmiş ve böylece Sovyet Azerbaycan’ında güvenliği bir ölçüde sağlanmıştı. Ancak İran İngiltere’yle birlikte işgal edildiğinden bu ülkenin güneyindeki İngiliz hâkimiyetini sonlandırılamamıştı. Sovyetler Birliği işgalden sonra, İran’ın kuzeyinde kalıcı olmaya dönük bir siyaset takip etti ve bu doğrultuda İran hükümetinden Eylül-Ekim 1944’te ülkenin kuzeyinde petrol çıkarılmasını öngören bir imtiyaz talep etti. Rusların petrol çıkarmayı talep ettiği bölge büyük bir alanı kapsıyordu. Bu kadar büyük bir bölgede ekonomik bir imtiyaz elde etmek, İran’ı ister istemez siyasi, mali ve hatta askeri alanlarda etkileyecekti. İran hükümeti bunun farkında olduğundan Sovyetler Birliği’nin imtiyaz taleplerini reddetti. Bu durum Sovyet liderleri İran’a karşı daha sert bir politika izlemeye sevk etti. 1945 yılında Moskova’da İran’ın kuzeyindeki ayrılıkçı unsurları örgütleme ve desteklemeye dönük birçok karar alındı ve emir yayınlandı. Yayınlanan emirlerden birinde; Tebriz’de Tudeh Partisi’nin teşkilatlarının lağv edilerek yerine Azerbaycan Demokrat Partisi adında özerklik talep eden yeni bir siyasi oluşumun kurulması öngörülmekteydi. Sovyetler Birliği Seyyid Cafer Pişeveri liderliğinde İran’ın kuzeyinde böyle bir parti kurdurarak hem merkezi Tahran hükümetini baskı altına almaya hem de Kızıl Ordu’nun egemen olduğu bölgelerde komünist ideolojiyi hâkim kılmaya çalışıyordu. Azerbaycan Demokrat Partisi, Tudeh kadroları tarafından kurulduğundan ve Tudeh teşkilatlarını devraldığından komünist ideolojiyi İran’ın kuzeyinde yayma ve örgütlenme konularında çok fazla sıkıntı yaşamayacaktı. Kızıl Ordu’nun İran birliklerini kışlalarına hapsetmesi Pişeveri ve diğer komünist liderlerin Tebriz’de İran hükümeti aleyhine rahatça faaliyette bulunmasını sağlıyordu. Azerbaycan Demokrat Partisi’nin gayrı nizami birlikleri olan silahlı fedailer örgütü İran’ın kuzeyinde tam olarak hâkimiyet sağladıktan sonra, Pişeveri yönetimi Tebriz ve Urumiye gibi büyük şehirlerdeki İran askeri garnizonlarını ele geçirdi. Tebriz garnizonu anlaşmayla Demokratlara teslim olurken, Urumiye tugayı ayrılıkçı Kürt unsurlarının da desteklediği fedailer tarafından bir süre çatışma yaşandıktan sonra bölgedeki Kızıl Ordu yetkililerinin de baskısıyla ele geçirildi. Tebriz ve Urumiye gibi büyük askeri kışlaların ele geçirilmesi ve Tebriz’de özerkliğin ilanı Sovyet liderlere Tahran hükümeti üzerinde baskı kurmak için aradıkları imkânı sundu. Pişeveri’nin ilan ettiği özerklik ve Azerbaycan Demokrat Partisi’nin tüzüğü ve programı Sovyet etkisinin Güney Azerbaycan’a sirayet etmesi için yeterli olgunluktaydı.
Bu çalışmada; Sovyetler Birliği’nin İkinci Dünya Savaşı’ndaki Güney Azerbaycan politikası ve Azerbaycan Demokrat Partisi’nin kusulmasındaki etkileri İran kaynakları esas alınarak çalışılmıştır. Çalışmanın amacı; Sovyetler Birliği’nin İkinci Dünya Savaşı yıllarında İran üzerindeki emperyalist hedeflerini ve bu hedeflere ulaşma vasıtalarından biri olarak gördüğü Azerbaycan Demokrat Partisi’ni farklı bir bakış açısıyla ele almaktır.

Anahtar Kelimeler

İran, Güney Azerbaycan, Siyaset, Sovyetler Birliği, Emperyalist., Iran, South Azerbaijan, Politics, Soviet Union, Imperialist.

THE SOUTH AZERBAIJAN POLICY OF THE SOVIET UNION IN 1945 AND THE DECLARATION OF AUTONOMY TABRIZ

Öz

Iran was of great importance to the Russians due to its geopolitical position and being a gateway to the Soviet Union. During the Second World War, the Russians were very afraid that the Germans would make an attack on the Soviet Union through the north of this country. It was also in question that the British spread their dominance in the south of Iran throughout this country and threatened Soviet Azerbaijan. For the Soviet leaders it was necessary to eliminate both possibilities. With the invasion on August 25, 1941, the Russians put an end to the influence of the Germans in Iran and established their sovereignty in the north of this country, thus ensuring the security of Soviet Azerbaijan to some extent. However, since Iran was occupied together with England, the British domination in the south of this country could not be ended. After the invasion, the Soviet Union followed a policy of being permanent in the north of Iran, and in this direction, it demanded a concession from the Iranian government in September-October 1944 for oil extraction in the north of the country. The region where the Russians demanded oil extraction covered a large area. Obtaining an economic concession in such a large region would inevitably affect Iran politically, financially, and even militarily. Since the Iranian government was aware of this, it refused the Soviet Union's requests for concessions. This situation prompted the Soviet leaders to pursue a tougher policy towards Iran. In 1945, many decisions were taken and orders were issued in Moscow to organize and support the separatist elements in the north of Iran. In one of the published orders; the organizations of the Tudeh Party were abolished in Tabriz and a new autonomy-demanding political formation called the Azerbaijan Democratic Party was envisaged to be established in its place. The Soviet Union, under the leadership of Sayyid Cafer Pishevari, tried to establish such a party in the north of Iran, both to suppress the central Tehran government and to make the communist ideology dominant in the regions dominated by the Red Army. Since the Azerbaijan Democratic Party was founded by Tudeh cadres and took over the Tudeh organizations, it would not have much trouble in spreading and organizing communist ideology in the north of Iran. The confinement of the Iranian troops by the Red Army to their barracks allowed Pishevari and other communist leaders to operate comfortably against the Iranian government in Tabriz. After the armed fedayeen organization, which is an informal unit of the Azerbaijan Democratic Party, achieved full dominance in the north of Iran, the Pishevari administration seized Iranian military garrisons in major cities such as Tabriz and Urumiya. While the Tabriz garrison surrendered to the Democrats by agreement, the Urumiya brigade was captured by the fedayeen, supported by Kurdish separatist elements, under the pressure of the Red Army authorities in the region after a period of fighting. The seizure of large military barracks such as Tabriz and Urumiya and the declaration of autonomy in Tabriz offered the Soviet leaders the opportunity they were looking for to put pressure on the Tehran government. The autonomy declared by Pishevari and the charter and program of the Azerbaijan Democratic Party were mature enough for Soviet influence to spread to South Azerbaijan.
In this study; The policy of the Soviet Union in South Azerbaijan in the Second World War and its effects on the establishment of the Azerbaijan Democratic Party were studied on the basis of Iranian sources. The aim of the study is to consider the Soviet Union's imperialist goals on Iran during the Second World War and the Azerbaijani Democratic Party, which it considers as one of the means of achieving these goals, from a different point of view.

Anahtar Kelimeler

Iran, South Azerbaijan, Politics, Soviet Union, Imperialist.

Kaynakça

• ATÂBEGÎ, Tûrec, Azerbaycan Der İran-ı Mu’âssır, Tercume: Muhammed Kerim Eşrâk, İntişârât-ı Tûs, Tehran, 1376/1997.
• AZERBAYCAN, 11 Azer 1324 (2 Aralık 1945), Numara: 68.
• AZERBAYCAN, 22 Azer 1324 (13 Aralık 1945), Numara: 78.
• AZERBAYCAN, 27 Azer 1324 (18 Aralık 1945), Numara: 80.
• AZERBAYCAN, 4 Azer 1324 (25 Kasım 1945), Numara: 63.
• ÂZEROĞLU, Balâş-Gaffar Kendelî-Abbasali Zenûzî (Virâstârân/Editörler), Âvazhan-ı Regs Bordegan Gozide-yi Ez Sohenranihâ ve Meğalet-i Mir Cafer Pişeveri (1324-1325), Tercume: Elnâr Ensarî ve Hejir Pelâsçî, İntişâr-ı Mancınık, 1394/2015.
• BEYÂNÎ, Hânbaba, Gâ’île-yi Azerbaycan (Mustened Be Esnâd-ı Tarihî, Siyasî ve Arşivî), İntişarât-ı Zeryâb, Tehran 1375/1996.
• BRITISH DOCUMENTS ON FAREIGN AFFAIRS, Part IV, Series: B, Near and Middle East 1946, Vol: I, Universty Publications of America 1999.
• DERVİŞİYAN, Ali Eşref, Hâtırât-ı Seferhan (Sefer Kahramâniyan, Der Goftegû Bâ Ali Eşref Dervişiyan), Neşr-i Çeşme, Tehran 1378/1999.
• DIREHŞÂNÎ, Ali Ekber, 21 Azer 1324 Teşkil-i Fırka-yı Demokrat-ı Azerbaycan ve Nekş-i Seyid Cafer Pişeveri Der An, Şirket-i İntişârât-ı Şirin, Tehran 1385/2006.
• EHGER, İrec Merg Hest ve Bazgeşt Nist, (Bicâ/Yayın Evi Belirtilmemiş), Tahran, (Bitâ/Tarihsiz). HASANLI, Cemil, Soğuk Savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycan’ı, Çev.: Ekber N. Necef, Bağlam Yayınları, İstanbul 2005. HESENLİ, Cemil, Ferâz û Furûd-u Fırka-yı Demokrat-ı Azerbaycan (Be Rivayet-i Esnâd-ı Mehramâne-yi Arşivhâ-yı İttihad-ı Cemâhir-i Şorevî), Tercume: Mersûr Hemamî, İntişârât-ı Neşrenî, Tehran 1383/2004. ITTILA’AT, 6 Azer 1324 (27 Kasım 1945), Şomare: 5919.
• İVANOV, M. S. , Tarih-i Nûin-i İran, Tercüme: Tizâbî, İntişârât-ı İslûc, Tehran 1337/1958.
• MEHDİGELÎ HİDÂYET MUHBER’US-SALTANA, Hâtırât û Hâtırât (Tûşele Ez Târih-i Şeş Pâdişâh ve Gûşe Ez Duvre-yi Zindegi-yi Men), Ketabfurûşi-yi Zevvâr, Tehran 1344/1965.
• MERÂĞEÎ, Ali Muradî, Ez Zindân-ı Rıza Han Ta Sedr-ı Fırka-yı Demokrat-ı Azerbaycan: Berersi-yi Zındegi ve Ârâ-yı Seyyid Ca’âfer Cevadzâde (Pişeveri) Bâ Nigâh-ı Dûbare Be Zuhûr û Sukût-ı Fırka-yı Demokrât-ı Azerbaycan, Neşr-i Evhedî, Tehran 1382/2003.
• MİŞUDAĞLI, Ekrem, Meş’âl Cavid (Seyyid Cafer Pişeveri, Zindegî ve Faaliyethây-yı Siyasi û İctimaî), Tercume: Ğ. M, İntişârât-ı Sâmen, Kum 1392/2013.
• MOLLAZÂDE, Hamid, Seyr-i Der Kuçehâ-yı Hatırât (Tebriz Ez Şehriver 1320 Tâ 1360), İntişârât-ı Erk, Tebriz 1373/1994.
• NASİHÎ, İbrahim, Gâ’île-yi Azerbaycan Der Rehgozer-i Tarih ve Çehre-yi Pişeveri Der Âyine-yi Fırka-yı Demokrat, İntişÂrât-ı Sutûde, Tebriz 1384/2005.
• PESYAN, Necefgeli, Merg Bud Bazgeşt Hem Bud (Tarihçe-yi Fırka-yı Demokrat-ı Azerbaycan ve Hızb-ı Komela-yı Kurdıstan Ez Sukût Padgânha-yı Azerbaycan Tâ Istıgrar-ı Nirû), Neşriye-yi Baygân-ı İmrûz, Tehran, 1328/1949.
• PİŞEVERİ, Seyyid Cafer, 21 Azer Nutuklar ve Makaleler, İntişâr-ı Ferzâne, Tehran (Bitâ/Tarihsiz). REHİMLİ, Ekrem, Mücadele Girdabında Geçen Ömür Seyit Cafer Pişeveri (Hayatı ve Sosyal-Siyasi Faaliyetleri), Trabzon (Tarihsiz).
• ROOSEVELT, Archibald, For Lust of Knowing (Memoirs of An İntelligence Officer), Little Brown and Company, The United States of America 1988.
• ŞEHBÂZÎ, Abdullah, Hâtırat-ı İrec İskenderî, İntişârât-ı Mutâla’ât ve Pejûheşhâ-yı Siyasî, Tehran, 1372/1993.
• ŞİFER, Berna, Merzhâ ve Bıraderî (İran ve Çaleş-i Hûvviyet-i Azerbaycanî), Tercume: Yaşar Sıddıkyânî Âzer, Neşriye-yi Daneşcû-yi Daneşgâh-ı Tehran, Tehran 1385/2006. TAL'Â, Huşeng-Peymân Herigî, Guşehâ-yı Penhân-ı Tut'îye Berâyı Tecziye-yi Mehabad, İntişârât-ı Semergend 1389/2010.
• ÜNAL, Sonay, Azerbaycan Milli Hükümeti (1945-1946), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2019.
• YAHYAÎ, Hüseyin, Azerbaycan der Gozaergâh-ı Tarih ve Goftegû-yi Ba Ostad M. A. Ferzâne, Mutercim: Serkâr Hanım Sertipî, Neşr-i Kitab-ı Erzan, Sûid (İsveç) 1385/2006.
• ZENGENE, Ahmet, Hatırât-ı Ez Memuriyethâ-yı Men Der Azerbaycan (Ez Şehriver 1320 Tâ Deymah 1325), İntişârât-ı Şark, Tehran 1353/1974.