CUNGARLARIN TÜRKİSTAN İŞGALLERİ DÖNEMİNDE KIRGIZLAR

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 107 - 126, 20.10.2023

Fatih Yavuz

https://doi.org/10.53718/gttad.1275171

Öz

Cungar Hanlığı, Moğol kökenli bir Orta Asya hanlığıydı. Hanlık sınırları en geniş haline ulaştığında, kuzeyde Güney Sibirya’ya, güneyde bugünkü Kırgızistan topraklarına ve doğuda Çin Seddi'nden batıda bugünkü Kazakistan'a kadar uzanan geniş bir alanı içine alıyordu. 1755 yılına gelindiğinde Çinliler, Cungar topraklarını ele geçirmek için ülkedeki iç karışıklıklardan yararlanarak saldırıya geçti ve Cungar halkını olarak yok etti. Cungarların yok edilmesi, Çinlilerin Moğolistan ve Tibet'i ele geçirmesine ve idari bir birim olarak Sincan'ın kurulmasına yol açtı. XVII. yüzyılın ikinci yarısına kurulan ve XVIII. yüzyılın ortalarına kadar devlet olarak varlığını sürdüren bu devlet, şüphesiz kurulduğu bölgedeki dengeleri değiştirecek ve kendine komşu olan bölge ve halkların siyasi durumlarına da etki edecekti. Bu halklardan biri de Kırgızlardı. Bahsi geçen zaman diliminde Cungarlar, Kırgızların gündemlerini meşgul etmişlerdir. Sürekli olarak kendi bölge ve topraklarına sahip olmak amacıyla düzenlenen Cungar seferlerine maruz kalmışlardır. Cungar Hanlığı’nın varlığını sürdürdüğü yüzyıllık süreçte Kırgızlar, dönem dönem zor durumda kalsalar da bu saldırılara boyun eğmemiş, mücadeleye devam etmişlerdir. Bu makale, Kırgızların, Cungar Hanlığı döneminde geçirdikleri askeri ve siyasi süreci göstermeyi amaç edinmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kırgızlar, Cungarlar, Türkistan

KYRGYZS AT THE PERIOD OF THE DZUNGARIA OCCUPATION OF TURKESTAN

Öz

The Dzungar Khanate was a Central Asian khanate of Mongolian origin. When the borders of the khanate reached its widest extent, it encompassed a vast area stretching from Southern Siberia in the north, to the territory of present-day Kyrgyzstan in the south, and from the Great Wall of China in the east to present-day Kazakhstan in the west. By 1755, the Chinese took advantage of the internal turmoil in the country to seize the Dzungar lands, attacked and destroyed the Dzungar people. The destruction of the Jungars led to the Chinese conquest of Mongolia and Tibet and the establishment of Xinjiang as an administrative unit. The Dzungar Khanate, which was established in the second half of the XVII century and continued its existence as a state until the middle of the XVIII century, would undoubtedly change the balance in the region where it was founded and affect the political situation of the neighboring regions and peoples. One of these people was the Kyrgyz. In the aforementioned time period, the Dzungars constantly occupied the agenda of the Kyrgyz. They were constantly exposed to the Dzungar expeditions organized in order to have their own region and lands. The Kyrgyz during the century, when the Dzungar Khanate continued its existence, although they were in a difficult situation from time to time, they did not succumb to these attacks and continued the struggle. This article aims to show the military and political process that the Kyrgyz went through during the Dzungar Khanate.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz, Dzungars, Turkestan

Kaynakça

• ALPARGU, Mehmet, “Onaltıncı Yüzyılda Özbek Hanlıkları”, Türk Dünyası Üzerine Araştırmalar-1, 72 Ofset Tesisleri, Ankara 1994.
• BABABEKOV, Haydarbek, İstoriya Kokanda, İzdatelstvo Fan, Taşkent 2006.
• BAKTIGULOV, Cumagil, Mambetova, Cırgal, İstoriya Kırgızov i Kırgızstana s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney, İzdatelskiy Dom Kırgızstan-Mektep, Bişkek 2001.
• BARTHOLD, V. V., Oçerk İstorii Semireçya, Kirgizgosizdat, Frunze 1943.
• BATMANOV, İ. A. (Ed.), Oçerki po İstorii Kirgizskoy SSR, Cilt 1, Kirgizgosizdat, Frunze 1952.
• BERBER, Oktay, “Kafkasya’da Moğol Kökenli Bir Halk: Kalmuklar”, Yeni Türkiye Dergisi, C. 2, S. 72, Temmuz-Aralık 2015, s. 363-364.
• BEYSEMBİEV, Timur, Tarihi Şahruhi Kak İstoriçeskiy İstoçnik, İzdatelstvo Nauka Kazahskoy SSR, Almatı 1987.
• BİYLİBAYEV, Kaynarbek, “Borba Kırgızov Protiv Cungarskih Zavoyevateley”, Vestnik TGUPBP, S. 3, Hocent 2019, ss. 27-36.
• BOLDIREVA, O.N., Xia, Wang, “Analiz Vzaimootnoşeniy Kitayskogo Imperatora Kansi i Djungarskogo Hana Galdana vo Vremya Djungaro-Kitayskoy Voynı 1690–1697 Godov”, Vestnik Udmurtskogo Universiteta, C. 29, S. 4, İjevsk 2019.
• BOOTAEVA, B., Kırgızı Mejdu Kokandom, Kitayem i Rossiyey, İzdatelstvo İlim, Bişkek 1995.
• ÇOROTEGİN, Tınçtıkbek, “The Kyrgyz”, The History of Civilizations of Central Asia, C. 5, Paris 2003, ss. 110-126.
• DOĞAN, Orhan, Kazak Hanlığı'nın Çarlık Rusyası ve Cungarlarla İlişkileri (Rus ve Kazak Kaynaklarına Göre), TTK, Ankara 2021.
• EROFEEVA, İ. V., “Kazahskoye Hanstvo i Vlast v Traditsionnom Obşestve Kazahov”, İstoriya Kazahstana Narodı i Kulturı, İzdatelstvo Dayk Press, Almatı 2000, ss. 113-190.
• ERŞAHİN, Seyfettin, Kırgızlar ve İslamiyet, Sek Yayınları, Ankara 1999.
• İVANOV, Pavel Petroviç, Oçerki po İstorii Sredney Azii (XVI v.- Seredina ХIХ v.), İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskova 1958.
• KALAN, Ekrem, Cungar Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2008.
• KENENSARİEV, Taşmanbet, Kırgızdar cana Kokon Handıgı, OşMU’nun Basma Borboru, Oş, 1997.
• MOİSEEV, V. A., Djungarskoe Hanstvo i Kazahi XVII-XVIII vv., İzdatelstvo Gılım, Alma-Ata 1981.
• MOKEEV, Anvarbek, Kırgızı na Altaye i na Tyanşane, İz-Basma, Bişkek 2010.
• NALİVKİN, Vladimir, Kratkaya İstoriya Kokandskogo Hanstva, Tipografiya İmperatorskago Universiteta, Kazan 1886.
• PETROV, Konstantin Ivanoviç, Oçerki Feodalnıh Otnoşeniy u Kirgizov v XV-XVIII vv., İzdatelstvo AN Kirgizskoy SSR, Frunze 1961.
• PLOSKİH, Vladimir, Kirgizı i Kokandskogo Hanstva, İzdatelstvo İlim, Frunze 1977.
• RISKULOV, T. R., Kirgizistan, Gosudarstvennoye Sotsialno Ekonomiçeskoye İzdatelstvo, Moskva 1935.
• SAPARALİEV, Döölötbek, Etnopolitiçeskaya İstoriya Oşa i Ego Okrestnostey s XVIII do Seredinı XIX v., İzdatelstvo İlim, Bişkek 1999.
• SAPARALİEV, Döölötbek, Vzaimootnoşeniya Kırgızskogo Naroda s Russkim i Sosednimi Narodami v XVIII Veka, İzdatelstvo İlim, Bişkek 1995.
• TEPKEEV, V. T., Oyratı v Naçale XVII Veka, Elista 2015.
• UYGUR, Feyzullah, “Mançuların İlk Doğu Türkistan İstilâsı”, Tarih Dergisi, S. 63, İstanbul 2016, ss. 27-40.
• ZLATKİN, İlya Yakovleviç, İstoriya Djungarskogo Hanstva, Vostoçnoy Literaturı İzdatelstva Nauka, Moskva 1983.