İLHANLILAR ZAMANINDA NEKÂBET TEŞKİLATI VE SEYYİDLER

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 105 - 116, 20.10.2023

Özkan Dayı

https://doi.org/10.53718/gttad.1302047

Öz

Abbâsî hilâfeti zamanında tesis edilen Nekâbet teşkilatı ya da bir diğer ismi ile Nakîbu’n-Nukabâ sistemi, Abbâsîlerin sukûtundan sonra da İslâm dünyasında varlığını devam ettiren kurumlardandır. Nakîbu’n-Nukabâ, seyyid soyundan gelen şahsiyetleri ortaya çıkarma vazifesi ile tesis edilmiş bir kurumdur. Moğol istilası ile Abbâsî devletinin ortadan kaldırılması, bu devlete bağlı Nakîbu’n-Nukabâ gibi bazı kurumların da bir dönem işlevsiz kalmasına sebep olmuştur. İslâm toplumu üzerinde derin bir etkiye sahip olan bu kurumun önemi fark eden İlhanlılar, Moğol İstilasının Ön Asya’ya getirdiği diğer yıkıcı etkileri ortadan kaldırmak istedikleri gibi Abbâsîler yıkılışı ile son bulan Nakîbu’n-Nukabâ sistemini de yeniden tesis etmeye gayret etmişlerdir. İlhanlı devletinin hâkimiyet döneminde seyyidlere ve nekâbet sistemine oldukça önem atfedilği bilinmektedir. Cengiz Han döneminden itibaren Moğol yöneticilerinin İslâm coğrafyalarında seyyidlerin ve nakîblerin özel konumunu fark ettiklerini görmekteyiz. Cengiz Han’ın onları vergiden muaf tutmuş ve bu uygulama Möngke Kaan zamanında da devam etmiştir. Bu ilginin İlhan Hülegü zamanından başlayarak İlhanlıların yıkılışına kadar devam etmesi dikkate değer bir husustur. Muhakkak ki seyyidlere ve naîblere gösteilen bu yoğun teveccühün sebebi İlhanlıların hâkim oldukları coğrafyada sosyal ve siyasî anlamda seyyidlerin ve nakîblerin etkili olmasından kaynaklanmaktadır. Bu durumdan Hülegü döneminden itibaren haberdar olan İlhanlı devletinin hükümdarları ve üst düzey bürokratları seyyidlerin ve nakîblerin desteğini almaya çalışmışlardır. Ayrıca Abbâsî ve Memlûklular gibi Sünnî yönetimlerin Ön Asya’da İlhanlı varlığına karşı direnç göstermesi, İlhanlıları İran ve Irak coğrafyalarında Şiî inancına mensup seyyid ve nakîbler ile ortak hareket etmeye yönlendirmiştir. İlhan Hülegü ile başlayan bu ilgi İlhan Abaka döneminde de devam etmiş, bu dönemde seyyid ve nakîbler sadece Nakîbu’n-Nukabâ sistemi içerisinde kalmamış, onlara malî ve idarî görevler de verilmiştir. Ahmed Teküdâr’ın İslamiyet’i kabul etmesi ise seyyid ve nakîblerin konumunu iyice güçlendirmiştir. İlhan Argun her ne kadar Müslüman kökenli bürokratlara karşı tepkili olsa da hükümdarlığı sırasında seyyidlere özel bir ihtiram göstermiş hatta onların gasp edilen haklarını dahi iade etmiştir. Hatta İlhan Argun zamanında özellikle Fars bölgesinde seyyidlerin ve nakîblerin idarî görevlere atandığını görmekteyiz. Seyyidler ve nakîbler için İlhanlı ülkesinde en parlak dönem ise Gâzân Mahmûd Han’ın İslâmiyet’i kabul etmesi ile başlamaktadır. Gâzân Han, onlara kendinden önceki İlhanlı hükümdarların daha fazla ilgi göstermiş, onlar için seyyid soyundan gelenlerin her türlü malî ve idarî işlerinin görüldüğü Dâru’s-Sayyede adı verilen kurumlar ve dîvân sistemi teşkil edilmiştir. Ebû Sa‘îd Bahadır Han ve Ölceytü Han döneminde seyyidlerin ve nakîblerin saygı görmeye devam ettiklerini söyleyebiliriz. Ebû Sa‘îd Bahadır Han ve Ölceytü Han zamanında seyyidlerin ve nakîblerin siyasî ve idarî görevlerde bulunmaları onların İlhanlı ülkesi içerisindeki etkisinin bir göstergesi niteliğindedir. Bu bağlamda çalışmamızda İlhanlılar zamanında Nakîbu’n-Nukabâ kurumunu ve ehl-i beyt soyundan gelen seyyidlerin durumunu detaylı bir şekilde aktarmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

İlhanlılar, Seyyidler, Nekâbet Teşkilatı

Teşekkür

İlginiz için teşekkür ederim. iyi çalışmalar dilerim.

THE ORGANIZATION OF NAKABET AND THE SAYYIDS IN THE ILHANLIS TIME

Öz

The Nekâbet organization or the Nakîbu'n-Nukabâ system, which was established during the Abbasid caliphate, is one of the institutions that continued its existence in the Islamic world after the cessation of the Abbasids. Nakîbu’n-Nukabâ is an institution established with the task of revealing the personalities of the Sayyid lineage. The destruction of the Abbasid state with the Mongol invasion caused some institutions such as Nakîbu’n-Nukabâ, which were affiliated to this state, to become dysfunctional for a while. Realizing the importance of this institution, which had a profound effect on the Islamic society, the Ilkhanate tried to re-establish the Nakîbu’n-Nukabâ system, which ended with the collapse of the Abbasids, as they wanted to eliminate the other destructive effects brought by the Mongol Invasion to Asia Minor. It is known that during the reign of the Ilkhanid state, a great deal of importance was attached to the sayyids and the naqabet system. From the time of Genghis Khan, we see that Mongol rulers realized the special position of sayyids and naqibs in Islamic geographies. Genghis Khan exempted them from tax and this practice continued in the time of Möngke Kaan. It is noteworthy that this interest started from the time of İlhan Hülegü and continued until the collapse of the Ilkhanids. Undoubtedly, the reason for this intense favor shown to sayyids and naibs stems from the influence of sayyids and naqibs in the geography where Ilkhanids dominate socially and politically. The rulers and senior bureaucrats of the Ilkhanid state, who were aware of this situation since the Hülegü period, tried to get the support of sayyids and naqibs. In addition, the resistance of Sunni administrations such as Abbasids and Mamluks to the presence of Ilkhanate in Asia Minor led the Ilkhanids to act together with the sayyids and naqibs belonging to the Shiite faith in the geographies of Iran and Iraq. This interest, which started with İlhan Hülegü, continued in the period of İlhan Abaka, and in this period, sayyids and nakîbs were not only included in the Nakîbu’n-Nukabâ system, but also financial and administrative duties were given to them. Ahmed Teküdar's conversion to Islam strengthened the position of sayyids and naqibs. Although İlhan Argun was against the bureaucrats of Muslim origin, he showed special respect to the sayyids during his reign and even restored their usurped rights. Even in the time of İlhan Argun, we see that sayyids and naqibs were appointed to administrative duties, especially in the Fars region. For the sayyids and naqibs, the brightest period in the Ilkhanid country begins with the conversion of Ghazan Mahmud Khan to Islam. Ghazan Khan showed more interest to them than the Ilkhanid rulers before him, and the institutions called Daru's-Sayyede and the divan system were established for them, where all kinds of financial and administrative affairs of the descendants of the sayyid were handled. We can say that sayyids and naqibs continued to be respected during the reigns of Abu Sa'id Bahadır Khan and Ölceytü Khan. The fact that sayyids and naqibs held political and administrative duties during the reign of Abu Sa'id Bahadır Khan and Ölceytü Khan is an indicator of their influence in the Ilkhanid country. In this context, in our study, we will try to convey in detail the Nakîbu’n-Nukabâ institution and the situation of the sayyids who came from the Ahl-i Beyt lineage during the Ilkhanate period.

Anahtar Kelimeler

Nakîbu’n-Nukabâ, Sayyids, Mongols, Ilkhanids.

Kaynakça

• ANONİM, Târîh-i Sîstân, tsh. Meliku’ş-Şu‘arâ Bahâr, Donyâ-yi Kitâb, Tahrân 1381 hş.
• ÂRİFNÎYÂ, Muhammed, “Kârgerdhâyî ‘İtikâdî Nehâd-i Vezâret der ‘Ahd-i Îlhânân”, Zâmâne, 74-73, 1387 hş., ss. 33-36.
• ÂŞTİYÂNÎ, Abbâs İkbâl, Târîh-i Mogûl ve Evâyil-i Eyyâm-i Teymûrî, I-II, İntişârât-i Nâmek, Tahrân 1374 hş.
• BENÂKETÎ, Seyyid Ebû Süleyman Fahruddîn Davud b. Tâcuddîn Ebû’l Fazl Muhammed b. Muhammed b. Dâvud, Târîh-i Benâketî, tsh. Ca‘fer Şe‘âr, Tahrân 1348 hş.
• BEYÂNÎ, Şîrîn, Dîn ve Devlet der Îrân ‘Ahd-i Mogûl, II, Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, Tahrân 1371 hş.
• BEYÂNÎ, Şîrîn, Moğol Dönemi İran’ında Kadın, çev. Mustafa Uyar, TTK Yay., Ankara 2015.
• CÜVEYNÎ, Alâaddin Ata Melik b. Bahâeddin b. Muhammed b. Muhammed, Târîh-i Cihânguşâ, tsh. Muhammed b. Abdulvahhâb Kazvînî, I-II-III, İntişârât-i Donyâyi Kitâb, Tahrân 1329 hş.
• ÇELEBİ, Kâtib, Keşfu’ẓ-ẓunûn, I, nşr. Kilisli Muallim Rifat – Şerefeddin Yaltkaya, İstanbul 1941.
• DAYI, Özkan, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi (İran Moğolları 1220-1295), Altınordu Yay., Ankara 2020.
• DURMUŞOĞLU, Kurban, “Moğol Tarihini Etkileyen Önemli Bir Kadın: Naibe Töregene’nin Musâhibesi Fatıma Hatun”, Uluslararası Sosyal Bilimlerde Kadın Çalışmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, Erzurum 2022, 106-114.
• DURMUŞOĞLU, Kurban, İlhanlılar Döneminde Horasan (1256-1335), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2023. ERDEM, İlhan, “İlk Dönem Türkiye Selçuklu-Moğol İlişkilerinin İktisâdî Boyutu (1243-1256)”, AÜDTCFTAD, XXIV, 38, Ankara 2005, 1-10.
• ES-SAFEDÎ, Salahuddin Halil b. Aybek, Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât, I-VIII, nşr. Helmut Ritter, Tahran, 1971.
• FASÎHÎ HÂFÎ, Ahmed b. Celâleddîn Muhammed, Mecmel-i Fasîhî, tsh. Muhammed Fahr, Kitâbfurûş-i Bâstân, Meşhed 1339 hş.
• HÂNDMÎR, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Habîbu’s-Siyer, III, tsh. Doktor Muhammed Debîr Siyâkî, Kitâbfurûş-i Hayyâm, Tahrân 1333 hş.
• HEMEDÂNÎ, Reşîdüddîn Fazlullah, Câmi‘ü’t-Tevârîh, I, tsh. Muhammed Rûşen-Mustafa Mûsevî, İntişârât-i Elburz, Tahrân 1371 hş.
• ISFAHÂHÎ, Ebû’l-Fahr, Mukâtilu’t-Tâlibîn, tsh. Ahmed Sakar, Dâru’ş-Şerîf, Kum 1405 h.
• IŞIK, Ayhan, Meşîhat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nakîbü’l-Eşrâflık Müessesesi, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2013.
• İBN-İ BATUTA, Sefernâme-i İbn-i Batuta, Neşr-i Kitâb, Tahrân1337 hş.
• İBN-İ BEZÂZ, Saffetu’s-Safâ, İntişârât-i Zeryâb, Tahrân 1376 hş.
• İBN-İ FUVATÎ, Kemâleddîn Abdurrezzâk Şeybânî, Havâdisu’l-Câmi‘a, çev. Abdulmuhammed Âyetî, Encumen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, Tahrân 1381 hş.
• İBN-İ FUVATÎ, Kemâleddîn Abdurrezzâk Şeybânî, Mecmaʿi’l-âdâb fî muʿcemi’l-elkâb, III, tsh. Muhammed Kâzım, Ferheng ve İrşâd-i İslâmî, Tahrân 1374 hş.
• İBN-İ TÂVÛS, Ali b. Mûsâ, Keşfu’l-Mahacce, çev. Esedullah Mübeşîrî, Defter-i Neşr-i Ferheng-i İslâmî, Tahrân 1364 hş.
• KADYANÎ, Abbas, Ferheng-i Câmi ‘-i Târîh-İ Îrân, İntişârât-i Ârven, Tahrân 1381 hş.
• KANAR, Mehmet, Büyük Sözlük Farsça Türkçe, Birim Yay., İstanbul 1998.
• KARAKÖSE, Abdülkadir, İlhanlı devletinin Yönetici Kesiminin Dinî İnançları ve İslamiyet, (Yüksek Lisans Tezi), Kayseri 2010.
• KÂŞÂNÎ, Abdurrezzâk, Tasavvuf Sözlüğü, çev. Ekrem Demirli, İstanbul, 2004.
• KÂŞÂNÎ, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Muhammedü’l, Târîh-i Olcâyto, tsh. Muhîn Hambelî, İntişârât-i be Negâh-i Tercome ve Neşr-i Ketâb, Tahrân 1348 hş.
• KAZVÎNÎ, Hamdullah Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr Müstevfî, Târîh-i Guzîde, tsh. Abdulhüseyn Nevâ’î, İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân 1387 hş.
• KERÎMÎ, Alîrızâ, “Nekâbet ve Nekîbân der Îrân ‘Asr-i Îlhânî”, Faslnâme-i ‘İlmî-Pejûheşî Pejûheşnâme-i Târîh-i İslâm, Sayı:1, 1390 hş., 139-160.
• MÂVERDÎ, Ebû’l- Hasan Ali b. Muhammed, El-Ahkâmu’s-Sultâniyye, Dâru’l-Kutbu’l-‘İlmiyye, Beyrût, 1978.
• MÎRHÂND, Mîr Seyyid Hamîdeddîn Muhammed b. Seyyid Burhâneddîn Hâvendşâh b. Kemâleddîn Mahmûd el-Belhî, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ, I-XI, Pîrûz, Tahrân 1339 hş.
• MU‘ÎN, Muhammed, Ferheng-i Fârsî, İntişârât-i Râh-i Roşd, 1388 hş.
• MUTÇALI, Serdar, Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık Yay., İstanbul 2015.
• MÜDERRİSÎ-Yİ TEBRÎZÎ, Muhammed Ali, Reyhânu’l-Edeb, V, Kitâbfurûş-i Hayyâm, Tahrân 1373 hş.
• NAHCİVÂNÎ, Muhammed b. Hindûşâh, Dusturu’l-Kâtib fî Ta‘yînu’l-Merâtib, II, tsh. Abdulkerîn Alioğlu Alizâde, İntişârât-i Dâniş, Moskova 1971.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Müntasır-Billâh”, DİA, C. 32, İstanbul 2006, 112-113.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, Gâzân Han ve Reformları (1295-1304), Kaknüs Yay., İstanbul 2009.
• PAŞA, Bağdatlı İsmâil, Hediyyetü’l-ʿârifîn, I nşr. Kilisli Muallim Rifat – İbnülemin Mahmud Kemal, İstanbul 1951.
• PETRUŞEVSKY, I. P., Keşâverzî ve Münâsebet-i Erzî der Îrân ‘Ahd-i Mogûl, I-II, çev. Kerîm Keşâverz, Tahrân 1344 hş.
• REZEVÎ, Muhammed Takî Müderris, Ahvâl ve Âsâr-i Nasîreddîn Tûsî, İntişârât-i Bonyâd-i Ferheng-i Îrân, Tahrân 1354 hş.
• SEMERKANDÎ, Abdurrazzâk, Matla‘-i Sa‘deyn, tsh. Abdulhüseyn Nevâî, Müessese-i Mutâla‘ât ve Tahkîkât-i Ferhengî, Tahrân 1372 hş.
• ŞAHİN, Hanifi, “Abbâsîlerin Son Zamanlarından İlhanlıların Yıkılışına Kadarki Süreçte Şiî-Sünnî İlişkileri”, e-Mâkâlat Mezhep Araştırmaları, 2013, VI/II 17-42.
• ŞÎRÂZÎ, Şehâbeddîn Abdullah b. Fazlullah, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, tsh. Abdulmuhammed Âyetî, İntişârât-ı Bonyâd-ı Ferheng-i Îrân, Tahrân 1346 hş.
• ŞÎRÂZÎ, Şerefeddîn Abdullah b. İzzeddîn Fazlullah b. Ebî Na’îm b. Yezdî , Tecziyetu’l-Emsâr ve Tezciyetu’l-A’sâr (Târîh-i Vassâf), I, İbn-i Sînâ, Tahrân 1338 hş.
• ŞÛŞTERÎ, Nurullah, Mecâlisu’l-Mü’minîn, I, tsh. Seyyid Ahmed Abdulmenâfî, Kitâbfurûş-i İslâmiyye, Tahrân 1365 hş.
• TABÂTABÂ, Muhammed b. Alî b. (İbn Tıktıkî), Târîh-i Fahrî, çev. Muhammed Vahîd Gulpâygânî, Tahrân 1367 hş.
• TABERÎ, Muhammed b. Cerîr, Târîhu’l-Umem ve’l-Mulûk Târîh-i Taberî, IX, tsh. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm, Beyrût 1997.
• UYAR, Gülgün, “Nakîb”, DİA, C. 32, İstanbul 2006, 321-322.
• UYAR, Mustafa, “İlhanlı Devletinde Yahûdî Bir Vezir: Sa’düddevle”, TAD, 2003, XXI/33, 125-142.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nde İlmiye Teşkilâtı, Ankara, 1988.
• YUVALI, Abdulkadir, İlhanlılar Tarihi I Kuruluş Devri, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri 1994.
• ZERKÛB-İ ŞÎRÂZÎ, Ebu’l-‘Abbâs Ahmed b. Ebî’l-Hayr, Şîrâznâme, tsh. Behmen Kerîmî, Tahrân 1310-1350 hş.