KERİM DEVLETİN DUACILARI VE/VEYA SOSYAL YARDIM UYGULAMASI OLARAK DUÂGÛYÂN MAAŞI

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 291 - 308, 20.10.2023

Turan Açık

https://doi.org/10.53718/gttad.1346581

Öz

Hayırseverlikle ilgili faaliyetleri yakından incelemek toplumları tanımak ve anlamak bakımından işlevseldir. Böylece bireylerin, toplumların ve devletlerin karakterine şaşırtıcı ölçüde yakından bakma olanağı temin edilebilmektedir. Bu makalede de Osmanlı İmparatorluğu’nda bir “kerîm devlet” uygulaması olarak görünen duâgûyân ve ulufeleri meselesi ele alınacak ve böylece Türk devletinin ve toplumunun bilhassa olağanüstü durumlarda ortaya çıkıveren yardım seferberliği refleksinin tarihsel köklerinden küçük bir kesite işaret edilecektir. Bu istikamette pergelin ayağını sabitleyebilmek için bilhassa Trabzon şer‘iyye sicillerinde yer alan duâgûyân üzerinde durulacak ve yeri geldiğinde de perspektifi genişletebilmek amacıyla Osmanlı arşivindeki diğer belge koleksiyonlarına müracaat edilerek imparatorluğun diğer bölgelerinden örnekler verilecektir.
Duâgûyân, günlük mesainin başlaması sırasında ve belirli merasim ve ritüeller esnasında duruma uygun dua okuyan kişilerdi. Bunun yanında, zamanla, devletin bekası için ya da daha doğru bir tabirle padişahın devletinin ve ömrünün devamı için dua eden kişilerden ibaret bir taife de ortaya çıkmıştı. Duagûlûk vazifesinin en yaygın uygulandığı alan vakıflardı. Fakat bu görevin ilk ne zaman başladığı malum değildi. 1542 tarihli Şahbola Hatun vakfiyesinde çeşitli görevler arasında bir duâhân cihetinin varlığı, 16. yüzyılda bu vazifenin bilindiğini göstermekteydi. Fatih câmii vakfiyesinde benzer görevlilere rastlanması, Emevîler döneminden beri câmilerde Kur’an okuyan görevlilerin varlığının kesin olarak bilinmesi, esnaf teşkilatında duâ okuyucuların kadîm bir vazifeli olması gibi hususlar, duâgûyânın 16. yüzyıldan çok önceleri var olduğuna işaretti. Fakat bu kavram (duâgûyân) ile anılmaları genel itibariyle 17. yüzyıldaydı.
Bu yüzyıldan önce, bilhassa günlük geçimini temin edemeyen Osmanlı tebaasının maaşa bağlanması, “adalet dairesi” formülünce bir ülkede geçerli düzeni korumak için aile/tebaasının refahını/geçimini sağlamakla yükümlü kerim devlete karşılık geliyordu. Dinî duyguların ve geleneksel siyaset tarzının baskın olduğu bu vazifenin muhtevası ve devletin buna bakış açısı 17. yüzyılda değişecekti. Osmanlı İmparatorluğu’nun tabiî sınırlara ulaşması, transit ticaret imkânlarını kaybedişi, Amerikan gümüşü ve enflasyon, ateşli silahların üstünlük kazanması, nüfus artışı ve işsizlik gibi faktörler ile bir kriz dönemine girdiği bu yüzyılda, duâgûyanın sayısı da artmaya başlamıştı. Aynı dönemde duâgûyân artan sayılarda mukataalardan, dolayısıyla hazineden maaş almaya başlamıştı. Bu dönem bir taraftan da mali bürokrasinin baskın hâle geldiği tüzel kişiliğe sahip yeni bir devlet formunun ortaya çıktığı ve geleneksel bütüncül iktidar biçimin padişah ve bürokrasi arasında parçalanmasıyla ortaya çıkan sekülerleşme emarelerinin göründüğü bir süreçti. İşte bu sekülerleşme ve kriz döneminde duâgûyân maaşları, artan oranlarda padişahın meşruiyet kaygısı ve devletin sosyal alana daha çok müdahale etme ihtiyacı ile alakalı hâle geldi. Bu nedenle Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. yüzyılın ikinci yarısı ve bilhassa 19. yüzyılda ortaya çıktığı ifade edilen sosyal devlet uygulamalarının, aslında 17. yüzyılda kısmî örneklerine rastlamak mümkündü. Böylece 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun krizden çıkma çabalarını, devletin erken modern bir tavırla sosyal alanı daha çok kontrol altında tutma gayreti ile okumak da bir seçenek olarak beliriyordu.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Duâgûyân, Kerîm Devlet, Refah Devleti, 17. yüzyıl

THE BENEFACTORS OF THE PROVIDENTIAL STATE AND/OR THE DUA APPLICATION AS SOCIAL AID: DUA PERFORMERS’ SALARY

Öz

Studying philanthropic activities closely is functional for understanding and getting acquainted with societies. This allows the opportunity to closely examine the character of individuals, communities, and states, often leading to surprising insights. In this article, the matter of “duâgûyân” and stipends that appear as an application of a “providential state” in the Ottoman Empire will be addressed. Thus, a small section will indicate the historical roots of the assistance mobilization reflex of the Turkish state and society, particularly in extraordinary circumstances. To anchor this perspective, a focus will be placed on the duâgûyân recorded in the Trabzon Sharia registers, and when necessary, examples from other regions of the empire will be provided by referring to other document collections in the Ottoman archives.
Duâgûyân were individuals who recited appropriate prayers during the start of daily work and certain ceremonies and rituals. Additionally, over time, a group emerged consisting of individuals who prayed for the preservation of the state or, more accurately, for the continuation of the sultan's rule and life. The most common domain for the duty of duâgûyân was within endowments (waqfs). However, it was not known exactly when this duty first began. The existence of a component related to duâgûyân was mentioned among various duties in the waqf document of Shahbola Hatun dated 1542, indicating that this duty was known in the 16th century. Encountering similar officials in the endowment document of the Fatih Mosque, the definite existence of individuals who recited the Quran in mosques since the Umayyad period, and the ancient role of prayer readers within the guild organization, all pointed to the presence of duâgûyân long before the 16th century. However, the term "duâgûyân" began to be used more broadly in the 17th century.
Before this century, providing a salary for Ottoman subjects who couldn't sustain their daily livelihood, as a means of maintaining order in the state, was equated with the benevolent state's responsibility to ensure the welfare and livelihood of the family/subjects, formulated under the concept of the "circle of justice." The content of this duty, which was dominated by religious sentiments and traditional political styles, and the state's perspective on it, would change in the 17th century. The Ottoman Empire reaching its natural borders, losing transit trade opportunities, facing inflation due to American silver, the ascendancy of firearms, population growth, and unemployment led to a crisis during this century. In this context, the number of duâgûyân began to increase. During the same period, duâgûyân started receiving salaries from the treasury, mainly sourced from tax revenues. This era marked the emergence of a new form of state with a dominant financial bureaucracy and the appearance of secularization indicators resulting from the fragmentation of the traditional centralized power between the sultan and the bureaucracy. In this process of secularization and crisis, duâgûyân salaries became related to the increasing concern for the sultan's legitimacy and the state's need to intervene more in the social sphere. Therefore, the social state practices that were believed to have emerged in the second half of the 18th century and particularly the 19th century in the Ottoman Empire could actually find partial examples in the 17th century. Thus, it was also an option to interpret the Ottoman Empire's efforts to overcome the crisis in the 17th century as an attempt to control the social sphere with an early modern approach.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Dua Performers, The Providential State, The Welfare State, 17th Century

Kaynakça

• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), A.DVNS.MHM.d. (Mühimme Defterleri), no: 1, 14, 37, 43, 98.
• BOA, AE.SMMD.IV. (Ali Emiri Sultan Mehmed IV), 9/854.
• BOA, AE.SOSM.II. (Ali Emiri Sultan Osman II), 1/40.
• BOA, İE.ML. (İbnülemin Maliye), 4/294.
• BOA, İE.ML. (İbnülemin Maliye), 3/214.
• BOA, İE.ML. (İbnülemin Maliye), 3/25.
• BOA, İE.ML. (İbnülemin Maliye), 4/294.
• BOA, İE.ML. (İbnülemin Maliye), 5/346.
• BOA, TT.d. (Tapu Tahrir Defterleri), no: 37.
• BOA, TS.MA.d. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri), no: 1760.
• BOA, TS.MA.e. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı), 682/27.
• BOA, TS.MA.e. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı), 1290/93.
• T.Ş.S. (Trabzon Şer‘iyye Sicilleri), no: 1822, 1824, 1825, 1827, 1828, 1830, 1831.
• ABOU-Al-HAJ, Rifaat Ali, Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, çev. Oktay Özel-Canay Şahin, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2000.
• AÇIK, Turan, Gelenek ve Modernlik Arasında Bir Osmanlı Şehri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Siyaset, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Trabzon 2012.
• AÇIK, Turan, “Osmanlı İmparatorluğu’nun 17. Yüzyıldaki Alacakaranlığından Bir Kesit: Trabzon Subaşılarının Yerelleşmesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 40, Konya 2016, ss. 135-149.
• AKDAĞ, Mustafa, “Celâli İsyanlarından Büyük Kaçgunluk 1603-1606”, AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 2, Ankara1964, ss. 1-49.
• AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009.
• ARSLAN, Abdurrahman, Modern Dünyada Müslümanlar, İletişim Yayınları, İstanbul 2000.
• AYDIN, M. Kemal, Eyüp Ensar Çakmak, “Sosyal Devletin Temelleri”, Bilgi, S. 34, Sakarya 2017, ss. 1-19.
• AYGÜN, Necmettin, “Dinî Hizmetlerin Gerçekleşmesinde Devletin Rolü Üzerine Bazı Tespitler: Osmanlı Dönemi Doğu Karadeniz Örneği”, OTAM, C. 22, S. 22, Ankara 2007, ss. 61-82.
• BEAUDOIN, Steven M., Yoksulluğun Tarihi, çev. Tugay Kaban, Dedalus Yayınları, İstanbul 2017.
• BOURDIEU, Pierre, Devlet Üzerine: Collége de France Dersleri (1989-1992), çev. Aslı Sümer, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.
• DAĞLI, Yücel, Seyit Ali Kahraman (haz.), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, IV. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000.
• DANİŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 3, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1972.
• DARLING, Linda T., Gelir Artışı ve Kanuna Uygunluk: Osmanlı İmparatorluğunda Vergi Toplanması ve Maliye Yönetimi 1560-1660, çev. Adnan Tonguç, Alfa Yayınları, İstanbul 2019.
• DARLING, Linda T., Ortadoğu’da Sosyal Adalet ve Siyasal İktidarın Tarihi, çev. Hakan Erdagöz, Alfa Yayınları, İstanbul 2022.
• DÜZDAĞ, Mehmet Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebusuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 2012.
• FINKEL, Caroline, Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı: Osmanlı İmparatorluğu’nun Öyküsü 1300-1923, çev. Zülal Kılıç, Timaş Yayınları, İstanbul 2007.
• FLEISCHER, Cornell H., Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, çev. Ayla Ortaç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2008.
• GENCER, Bedri, “Politik İnsan’dan Ekonomik İnsan’a İktisadî Kavramları Yeniden Tanımlamak”, Ekonomik Kalkınma ve Değerler, (yay. Recep Şentürk), UTESAV, İstanbul 2008, ss. 39-65.
• GENCER, Bedri, “Sosyal Devletten Kerim Devlete”, Bilgi, S. 19, Sakarya 2009/2, ss. 1-18.
• GENCER, Bedri, “Seküler Gelenekten Seküleristik Modernliğe”, Rıhle, S. 10, İstanbul Temmuz-Eylül 2010, ss. 21-28.
• GENÇ, Mehmet, “İltizam”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul 2000, ss. 154-158.
• GENÇ, Mehmet, “Mukâtaa”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 31, Ankara 2020, ss. 129-132.
• GIDDENS, Anthony, Üçüncü Yol: Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilişi, çev. Mehmet Özay, Birey Yayınları, İstanbul 2000.
• GÜMÜŞ, İskender, “Tarihsel Perspektifte Refah Devleti: Doğuş, Yükseliş ve Yeniden Yapılanma Süreci”, Journal of Political Administrative and Local Studies, C. 1, S. 1, (2018), ss. 33-66.
• GÜNDOĞDU, Cengiz, “Pâdişah-Tarîkat Şeyhi Münasebetleri Açısından Azîz Mahmud Hüdâyî ve Çağdaşı Abdulmecîd-i Sivâsî”, III. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu, Bildiriler, C. II, https://www.uskudar.bel.tr/userfiles/files/3_sempozyum_cilt_02.pdf, ss. 15-38.
• HABERMAS, Jürgen, Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, çev. Tanıl Bora-Mithat Sancar, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
• IŞIK, Ayhan, Meşîhat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nakîbü’l-eşrâflık Müessesesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2013.
• İbrahim Halebî, İzahlı Mülteka el Ebhur Tercümesi, C. I, çev. Mustafa Uysal, Konya, 1980.
• İÇKE, Mehmet Akif, vd., “Refah Devletinden Rekabet Devletine Dönüşüm Tartışmaları”, İÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, S. 46, İstanbul 2012, ss. 1-24.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), C. 1, Çev. Halil Berktay, Eren Yayınları, İstanbul 2000.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Duâgû”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul 1994, ss. 541-542.
• KARPAT, Kemal, Osmanlı Modernleşmesi: Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus, çev. Akile Zorlu Durukan-Kaan Durukan, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2002.
• KESKİN, Ferda, “Kamual Alan ve Yalın Yaşam”, Doğu Batı, S. 5, Ankara Ocak 1998-9, ss. 105-109.
• KILIÇ, Rüya, Osmanlıda Seyyidler ve Şerifler, Kitap Yayınevi, İstanbul 2012.
• Kınalızâde Ali Çelebi, Ahlâk-ı Alâî, haz. Mustafa Koç, Klasik Yayınları, İstanbul 2007.
• KOCAMAN, Kasım, “Kuruluş Vakfiyesine Göre İstanbul Fatih Camii ve Görevlileri ve Vazifeleri”, Ekev Akademi Dergisi, ICOAEF Özel Sayısı, Erzurum 2019, ss. 135-153.
• KOÇ, Yunus, “XVI. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Suhte Olayları”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 18, Ankara 2013, ss. 147-159.
• KORKUT, Ramazan, “İslam İktisat Düşüncesinde Yoksulluk Problemi”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi”, S. 50, İzmir 2019, ss. 61-97.
• ÖNKAL, Ahmet, Nebi Bozkurt, “Cami”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1993, ss. 46-56.
• ÖZ, Mehmet, Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları, İstanbul 2005.
• ÖZBEK, Nadir, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Sosyal Devlet”, Toplum ve Bilim, S. 92, (2002), ss. 7-33.
• ÖZBEK, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet (Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914), İletişim Yayınları, İstanbul 2002.
• ÖZBEK, Nadir, “Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Sosyal Yardım’ Uygulamaları”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2006, ss. 401-423. ÖZBEK, Nadir, “Refah Devletinin Krizi, Yeni Sosyal Politika Önerileri ve ‘Temel Gelir’ Üzerine Düşünceler”, Mesele Kitap Dergisi, no: 11, İstanbul 2007, ss. 43-46.
• ÖZBEK, Nadir, “Tax Farming in the Nineteenth-Century Ottoman Empire: Institutional Backwardness or the Emergence of Modern Public Finance?”, Journal of Interdisciplinary History, S. 49-2, Massachusetts 2018, ss. 219-245.
• ÖZBEK, Nadir, “İmparatorluklar ve Mali Sistemler: Karşılaştırmalı Açıdan Osmanlı Kamu Maliyesi”, ODTÜ Gelişme Dergisi, S. 48, Ankara 2021, ss. 289-320.
• ÖZEL, Oktay, Türkiye 1643, İletişim Yayınları, İstanbul 2013.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 1, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1993.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• Peirce, Leslie P., Harem-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, çev. Ayşe Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2002.
• SARICIK, Murat, “Ebussud Efendi’nin Fetvalarında Seyyidler”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 11, Isparta 2003, s. 63-90.
• SHAYEGAN, Daryush, Yaralı Bilinç: Geleneksel Toplumlardan Kültürel Şizofreni, Metis Yayınları, İstanbul 2002.
• SINGER, Amy, Osmanlı’da Hayırseverlik: Kudüs’te Bir Haseki Sultan İmareti, çev. Dilek Şendil, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2004.
• SINGER, Amy, İyilik Yap Denize At: Müslüman Toplumlarda Hayırseverlik, çev. Ali Özdamar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2012.
• ŞAHİN, Muhiddin (Ed.), Avrupa Birliği’nde Sosyal Güvenlik, Sosyal Güvenlik Kurumu Yayınları, Ankara 2009. TABAKOĞLU, Ahmet, “Bir İlim Olarak İslam İktisadı”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 16, İstanbul 2010, ss. 11-34.
• TAYLOR, Charles, Seküler Çağ, çev. Dost Körpe, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• TEZCAN, Baki, The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World, Cambridge University Press, New York 2010.
• TURNER, Bryan, Eşitlik, çev. Bahadır Sina Şener, Dost Yayınları, Ankara 2007.
• UNAN, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• YAMAN, Kadir, Yoksulluk Hukuku: Modernleşme Sürecinde İngiltere-Osmanlı İmparatorluğu Karşılaştırması, İstanbul Bilgi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2007.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, Ordu Kazası Sosyal Tarihi (1455-1613), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1985.
• YILMAZ, Hakan, “İstanbul’un Fethine ve Gerçekleşme Şekline İşâret Eden Gaybî Haberler”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, C. 73, S. 476, İstanbul Mayıs 2023, ss. 10-22.