THE OCCUPATION OF ISTANBUL AND THE UNITED STATES OF AMERICA

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 12, 681 - 700, 20.07.2024

Sinan Kıyanç

https://doi.org/10.53718/gttad.1356830

Öz

Although the USA participated in the First World War in 1917 on the side of the Entente States, it did not declare war on the Ottoman Empire, but diplomatic relations between the two countries were terminated. Despite the end of diplomatic relations, the American presence in the country continued through traders and missionaries. The USA, which played an active role in the shaping of the new world order after the end of the war, successfully played this role until it returned to its magnificent loneliness within the scope of the Monroe Doctrine. The USA, which did not actively participate in the occupation of Istanbul by the Entente State after the Armistice of Mudros, opened its political representation in the city after the occupation. Despite this representation, diplomatic relations with the Ottoman Empire were not started. In addition to its political representation, the American presence in the country, which has existed for years, has increased, and it has created its military presence for their security. While some of the American warships, whose numbers were increasing day by day, were waiting in front of Istanbul, some of them were helping the occupation activities of the Allied Powers in Ottoman waters for the safety of commercial activities. In addition, developments were followed closely through the radio station established in Istanbul and periodicals. The USA, which established a strong intelligence network thanks to the missionaries, was also closely following the developments in Anatolia in Istanbul. American soldiers, whose numbers are increasing day by day, have become an important part of Istanbul nightlife. This situation brought with it security incidents. Public order incidents involving American soldiers caused reactions.
Not declaring war on the Ottoman Empire, US President Woodrow Wilson's statements about the Turks in the Wilson Principles announced for the shaping of the new world order, were seen differently from the Allied Powers by the USA, the Ottoman State administration and the people of Istanbul due to the American presence that has existed for years. In this process, although it is seen that the USA is a part of the Allied Powers and mostly acts together with them, it is understood that it tries to show a different attitude from them. There was a problem of subsistence in occupied Istanbul. This problem had grown due to the immigrants who came to the city and the Belarusian refugees who came to the city after the Bolshevik Revolution. American aid organizations have taken steps to solve problems such as subsistence and housing, as the local government could not solve them. Although the majority of these aid activities are aimed at refugees and continue for a short time, they are important in terms of the city's food and shelter problems. In the face of the rapid rise in prices in the city, American stores were opened, and these stores made a great contribution especially in accessing basic necessities. On the one hand, American missionaries strengthened their presence in occupied Istanbul and opened new schools.
In this study, the role of the United States of America during the occupation years of Istanbul is discussed. The Ottoman State Archive and the US State Department Archive were scanned by document scanning method. Research works, especially first-hand sources that will illuminate the subject, are discussed. The role of the US government and the US representation in Istanbul in this process, as well as the reflection of the Wilson Principles on Istanbul, are discussed under separate headings. In the research, it is argued that although the USA acted in parallel with the Allied Powers during the occupation of Istanbul, it displayed a unique attitude, focused on social issues and thus strengthened its cultural presence in the city. Avoiding the appearance of being an occupying power, the USA took steps to increase its commercial interests and missionary activities in the country. Due to the volume concern of the research, the American buffalo issue has been partially addressed.

Anahtar Kelimeler

Occupation, Istanbul, United States of America, Ottoman State, Refugee

İSTANBUL’UN İŞGALİ VE AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ

Öz

ABD, İtilaf Devletleri safında 1917 yılında Birinci Dünya Savaşı’na katılmasına karşın Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmemiş, ancak iki ülke arasında diplomatik ilişkiler sonlandırılmıştı. Diplomatik ilişkilerin sonlanmasına karşın ülkedeki Amerikan varlığı tüccarlar ve misyonerler vasıtasıyla devam etmiştir. Savaşın bitmesi üzerine yeni dünya düzeninin şekillenmesinde aktif rol oynayan ABD, Monroe Doktrini kapsamında muhteşem yalnızlığına dönene kadar bu rolü başarı ile oynamıştır. Mondros Mütarekesi sonrasında İstanbul’un İtilaf Devleti tarafından işgaline aktif olarak katılmayan ABD, işgal sonrasında kentte siyasi temsilciliğini açmıştı. Bu temsilciliğe karşın Osmanlı Devleti ile diplomatik ilişkiler başlatılmamıştır. Siyasi temsilciliğinin yanı sıra yıllardan beri var olan ülkedeki Amerikan varlığı iyice artmış, bunların güvenliği için askeri varlığını oluşturmuştur. Her geçen gün sayıları artan Amerikan savaş gemilerinin bir kısmı İstanbul önlerinde beklerken, bir kısmı da ticari faaliyetlerin güvenliği gerekçesiyle Osmanlı sularında İtilaf Devletleri’nin işgal faaliyetlerine yardım etmekteydi. Bunun yanı sıra İstanbul’da kurulan radyo istasyonu ile süreli yayınlar vesilesiyle gelişmeler yakından takip edilmekteydi. Misyonerler sayesinde güçlü bir istihbarat ağı kuran ABD, Anadolu’daki gelişmeleri de İstanbul’da yakından takip etmekteydi. Her geçen gün sayıları artan Amerikan askeri ise İstanbul gece hayatının önemli bir parçası olmuştur. Bu durum beraberinde asayiş olaylarını da getirmişti. Amerikan askerlerinin karıştığı asayiş olayları tepkilere neden olmuştur.
Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmemesi, ABD Başkanı Woodrow Wilson’un yeni dünya düzeninin şekillenmesi için açıkladığı Wilson Prensipleri’nde Türkler hakkında ifadeleri, yıllardır var olan Amerikan varlığı nedeniyle ABD, Osmanlı Devleti yönetimi ve İstanbul ahalisi tarafından İtilaf Devletleri’nden farklı görülmüştür. Bu süreçte ABD’nin İtilaf Devletleri’nin bir parçası olduğu ve çoğunlukla onlarla beraber hareket ettiği görülse de onlardan farklı bir tutum serilemeye çalıştığı anlaşılmaktadır. İşgal İstanbul’unda iaşe sorunu yaşanmaktaydı. Bu sorun kente gelen muhacirler ve Bolşevik İhtilali sonrasında kente gelen Beyaz Rus mültecileri nedeniyle iyice büyümüştü. İaşe ve barınma gibi sorunların çözümünde yerel yönetim tarafından çözülememesi üzerine Amerikan yardım kuruluşları çözüm için adımlar atmıştır. Bu yardım faaliyetlerinin çoğunluğunun mültecilere yönelik olmasına ve kısa süre devam etmesine karşın kentin iaşe ve barınma sorunları açısından önemlidir. Kentte fiyatların hızla yükselmesi karşısında Amerikan mağazaları açılmış, bu mağazalar özellikle temel ihtiyaç malzemelerine erişimde büyük katkı sağlamıştır. Amerikan misyonerleri de bir taraftan işgal İstanbul’unda varlığını güçlendirmiş, yeni okullar açmıştır.
Bu araştırmada Amerika Birleşik Devletleri’nin İstanbul’un işgal yıllarında rolü ele alınmaktadır. Belge tarama yöntemi ile Osmanlı Devleti Arşivi ve ABD Dışişleri Bakanlığı Arşivi taranmıştır. Konuyu aydınlatacak birinci el kaynaklar başta olmak üzere araştırma eserleri ele alınmıştır. ABD hükümetinin ve ABD’nin İstanbul temsilciliğinin bu süreçteki rolünün yanı sıra Wilson Prensipleri’nin İstanbul’a yansıması ayrı başlıklar halinde ele alınmaktadır. Araştırmada ABD’nin İstanbul’un işgali sürecinde İtilaf Devletleri ile paralel hareket etse de kendine has bir tutum sergilediği, sosyal meselelere eğildiği ve böylece kentteki kültürel varlığını güçlendirdiği savunulmaktadır. İşgalci güç olma görüntüsünden özellikle kaçınan ABD, ülkedeki ticari çıkarları ve misyoner faaliyetlerinin artırılması yönünde adımlar atmıştır. Araştırmanın hacim kaygısından ötürü Amerikan manda meselesine kısmen değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İşgal, İstanbul, Amerika Birleşik Devletleri, Osmanlı Devleti, Mülteci

Kaynakça

• **1. Makaleler ve Gazete Yazıları**
• “Askerî Tarih Belgeleri Dergisi (ATBD), S. 82.”
• “Malta’dan Bir Sedâ: Süleyman Nazif’in Mektubu” Anadolu’da Yenigün, 20 Ağustos 1920.
• “Malta Menfileri”, Vakit, 22 Eylül 1919.
• “Malta Misafirleri”, Alemdar, 9 Haziran 1919.
• “Malta Yâranı Ne Halde Bulunuyor”, Vakit, 17 Ocak 1920.
• “Malta Yâranı ile Bir Mülakat”, Karagöz, 12 Aralık 1919.
• **2. Kitaplar**
• ABDÜLAZİZ BEY, Osmanlı Adet ve Merasimleri (Toplum Hayatı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
• ADIVAR, Halide Edib, Türkün Ateşle İmtihanı Kurtuluş Savaşı Anıları, Atlas Kitabevi, İstanbul 1987.
• AKAR, Hulusi, Harbord Askeri Heyeti Raporu Gerçekleri Araştırmakla Görevlendirilen Amerikan Askeri Heyetinin Çalışmaları ve Türk-Amerikan İlişkilerine Etkisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2019.
• AKGÜN, Seçil Karal, “Louis E. Browne and The Leaders of the 1919 Sivas Congress,” ed. George Harris and Nur Bilge Criss, Studies in Atatürk’s Turkey The American Dimension, Leiden: Brill Publishing, 2009.
• AKŞİN, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele Mutlakiyete Dönüş (1918-1919), C.I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010.
• ARMAOĞLU, Fahir, “İngiliz Belgelerinde İstanbul’un İşgali (16 Mart 1920),” Belleten, S. LXII/234 1998, ss. 467-494.
• ARMAOĞLU, Fahir, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri (Açıklamalı), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991.
• ARSLAN, Mesude Yüsra, İşgal Yıllarında Bir İstanbul Gazetesi: Dersaadet”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2010.
• ATATÜRK, Kemal, Nutuk 1919-1927, yay. haz. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2007.
• AYIŞIĞI, Metin, Kurtuluş Savaşı Sırasında Türkiye’ye Gelen Amerikan Heyetleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2004.
• BAKAR, Bülent, Beyaz Ruslar Esir Şehrin Misafirleri, Tarihçi Kitabevi, İstanbul 2015.
• BARTON, James L., Story of Near East Relief (1915-1930) An Interpretation, The Macmillan Company, New York 1930.
• BEERS, F. Henry, “U.S. Naval Detachment in Turkish Waters, 1919-1924 Office of Record Administration”, Administrative Office Navy Department, Sayı belirtilmemiş, 1943, ss. 1-29.
• BİLGEN, Deniz, ABD'li Gözüyle Sivas Kongresi - Amerikan Mandası ve Gazeteci L.E. Browne'ın Faaliyetleri, Kaynak Yayınları, İstanbul 2004.
• BİLGİ, Nejdet, Ermeni Tehciri ve Boğazlıyan Kaymakamı Mehmed Kemal Bey’in Yargılanması, Ankara 1999.
• BOZKURT, Abdurrahman, “İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi), İstanbul 2009.
• BÜYÜKTUĞRUL, Afif, “İstiklal Savaşında Türk Sularında Yabancı Devlet Donanma Harekâtı (1918-1922),” Belleten, S. XXXVIII/153, 1975, ss. 77-95.
• CEBESOY, Ali Fuat, Milli Mücadele Hatırları, Temel Yayınları, İstanbul 2000.
• CRISS, Bilge, İşgal Altında İstanbul 1918-1923, İletişim Yayınları, İstanbul 2004.
• DEARBORN, V. Mary, Queen of Bohemia: The Life of Louise Bryant, Houghton Mifflin Company, Boston 1996.
• DELEON, Jak, Beyoğlu’nda Beyaz Ruslar, Remzi Kitapevi, İstanbul 1990.
• DOĞANAY, Rahmi, “İstiklal Harbinde Samsun’daki Amerikan Filosu”, haz. Cevdet Yılmaz, Geçmişten Geleceğe Samsun, Samsun Büyükşehir Belediyesi, Samsun 2006.
• DUMESNİL, Vera, İşgal İstanbul’u, çev. Emre Öktem, İstanbul Kitaplığı, İstanbul 1993.
• DURU, Orhan, Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2001.
• EVANS, Laurance, Türkiye’nin Paylaşılması (1914-1924), çev. Tevfik Alanay, Milliyet Yayınları, İstanbul 1972.
• GENELKURMAY PERSONEL BAŞKANLIĞI ASKERİ TARİH VE STRATEJİK ETÜT (ATASE) DAİRE BAŞKANLIĞI, İstanbul’un İtilaf Devleti Tarafından İşgali 1. Cilt, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S. LXVIII/144, 2019.
• GENELKURMAY PERSONEL BAŞKANLIĞI ASKERİ TARİH VE STRATEJİK ETÜT (ATASE) DAİRE BAŞKANLIĞI, İstanbul’un İtilaf Devleti Tarafından İşgali 2. Cilt, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S. LXVIII/144, 2019.
• GÜRTUNCA, E. Evrim Şencan, “Robert Kolej’de Okuyan Türk Öğrencilerin Sosyal Arka Planları (1863-1971),” Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. XVII/33, 2018, ss. 29-64.
• HEMINGWAY, Ernest, İşgal İstanbul’u ve İkinci Dünya Savaşı, çev. M. Ali Kayabal, Bilgi Yayınevi, İstanbul 1988.
• İstanbul İtfaiyesi, “İstanbul Yangınları,” http://itfaiye.ibb.gov.tr/tr/istanbul-yanginlari.html (Erişim 12.03.2023).
• KARABULUT, Sezen, “İşgal, Kurtuluş ve Toplumsal Etkileri: Amerikan Belgelerinde Milli Mücadelenin Son Günleri,” Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 64, 2019, ss. 181-210.
• KASALAK, Kadir, Milli Mücadele’de Manda ve Himaye Meselesi, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993.
• KAYA, Önder, Robert Koleji İmparatorluktan Cumhuriyete Bir Okulun Tarihi, Kronik Kitap, İstanbul 2022.
• KAYA, Tuğçe, “ABD Birinci Dünya Savaşı Sırasında Neden Osmanlı Devleti’ne Doğrudan Savaş İlan Etmedi? Amerikan Gizli Belgeleri Üzerine Bir İnceleme,” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. XIX/39, 2019, ss. 562-533.
• KIRANLAR, Safiye, “Savaş Yıllarında Türkiye’de Sosyal Yardım Faaliyetleri (1914-1923)”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi), İstanbul 2005.
• KIYANÇ, Sinan, "Türkiye-ABD İlişkileri Bağlamında CIA Eski Başkanı Allen Welsh Dulles ve Faaliyetlerinin İncelenmesi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. XXII/44, 2022, ss. 445-479.
• KING, Charles, Pera Palas’ta Gece Yarısı – Modern İstanbul’un Doğuşu, çev. Ayşen Anadol, Kitap Yayınevi, İstanbul 2016.
• KÖSE, İsmail, Türk-Amerikan İlişkilerinin Şekillenmesinde Amiral Mark L. Bristol`un Rolü (1919-1927), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2016.
• Near East Foundation, “A Single Thread, Part Two: An Industry Renewed,” https://neareastmuseum.com/2018/03/02/single-thread-part-two-industry-renewed/ (Erişim 03.02.2023).
• Near East Relief, Hand Book From The
• Article of Incorporation, Granted by United States Congress, 1920.
• ÖZKAN, Kenan, Milli Mücadele Dönemi Türkiye-ABD İlişkileri, 1918-1923, Mondros Mütarekesi’nden Lozan Barış Konferansına, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016.
• PASSOS, John Dos, Doğu Ekspresi, çev. Tomris Uyar ve Osman Yener, İletişim Yayınları, İstanbul 2016.
• Robert College, Dr. Caleb Frank Gates president of Robert College 1903-1932 an appreciation, Tsitouris Brothers, İstanbul 1932.
• SARIHAN, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü 1 – Mondros’tan Erzurum Kongresi’ne, C. 2, Öğretmen Yayınları, Ankara 1986.
• SAYLAN, Gürkan Fırat, 1918-1923 Yıllarında İtilaf Devletleri’nin İstanbul ve Çerçevesindeki Faaliyetleri (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Erzurum 2010.
• STREIT, Clarence K., Bilinmeyen Türkler-Mustafa Kemal Paşa, Milliyetçi Ankara ve Anadolu’da Gündelik Hayat Ocak-Mart 1921, yay. haz. Heath W. Lowry, çev. M. Alper Öztürk, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012.
• SUNATA, İ. Hakkı, İstanbul’da İşgal Yılları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006.
• SÜRMELİ, Serpil, “Ankara’da Amerikalı Bir Gazeteci: Clair Price”, Atatürk Dergisi, S. IV/4, 2005, ss. 21-43.
• SÜRMELİ, Serpil, “Şehzadebaşı Karakolu Baskını ve Olay Mahalline Giren İlk Gazete Tevhid-İ Efkâr”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 45, 2010, ss. 103-116.
• ŞAHİNGÖZ, Şahingöz ve KELEŞYILMAZ, Vahdet, “Millî Mücadele Dönemi Türk Basınında Wilson Prensipleri”, Atatürk Araştırma Merkezi, S. XII/35, 1996, ss. 357-378.
• ŞİMŞİR, Bilal N., Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınevi, İstanbul 1985.
• TEMEL, Mehmet, İşgal Yıllarında İstanbul’un Sosyal Durumu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
• TERZİ, Arzu, “Mütareke Dönemi İstanbul'unda Rekabet Piyasası (Amerikan-Fransız Satış Barakalarının Açılması),” Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. 6, 2012, ss. 87-108.
• TEVETOĞLU, Fethi, “Mustafa Kemal Paşa - General Harbord Görüşmesi Tanık ve Tercümanı: Prof Hulûsi Y. Hüseyin (Pektaş),” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. VI/10, 1987, ss. 197-208.
• TEVETOĞLU, Fethi, Milli Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988.
• TOPRAK, Zafer, “Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihinden Örnekler Arnavutköy Amerikan Kız Koleji,” Tombak Antika Kültürü Koleksiyon ve Sanat Dergisi, S. 25, 1999, ss. 48-52.
• TRT2, Tarihin Ruhu İstanbul’a Göç Eden Ruslar, Belgesel, 4. Bölüm, 2019.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyasal Partiler, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.
• TÜRKER, Hasan, “İstanbul Basınında King-Crane Heyeti’nin Türkiye’deki Faaliyetleri ve Mandaterlik Tartışmaları”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVIII, Mütareke Özel Sayısı, 2018, ss. 187-219.
• TÜRKMEN, Zekeriya, “İstanbul’un İşgali ve İşgal Dönemindeki Uygulamalar (13 Kasım 1918-16 Mart 1920),” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. XVIII/53, 2002, ss. 319-372.
• ULAGAY, Osman, Amerikan Basınında Türk Kurtuluş Savaşı, Yelken Matbaası, İstanbul 1974.
• UTURGAURİ, Svetlana, Boğaz’daki Beyaz Ruslar (1919-1929), Tarihçi Kitabevi, İstanbul 2015.
• ÜÇER, Sırrı Emrah, “Mütareke Döneminde Osmanlı Kamuoyunda Amerikan İmgesi ve Tesiri (Eylül 1918-Mayıs 1919)” İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2008.
• Vehbi Koç Vakfı Ansiklopedisi, “Amerikan Hastanesi,” https://ansiklopedi.vkv.org.tr/ Kategoriler/Kurumlar/Vehbi-Koc-Kurumlari-Vakfi/Amerikan-Hastanesi (Erişim 30.12.2022).
• VERTİNSKİ, Aleksandr, “İstanbul Anıları”, çev. Orhan Uravelli, İstanbul’dan Geçen Ruslar, Ümit Yayıncılık, İstanbul 2005.
• YALMAN, Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim I (1988-1922), C. 2, yay. haz. Erol Şadi, Erdinç, Pera Turizm ve Ticaret A.Ş., İstanbul 1997.
• **3. Süreli Yayınlar**
• “Allied Fleet is Now Off Constantinople”, New York Tribune, 14 Kasım 1918, s. 3.
• “Allied Forces in Full Control in Constantinople”, The Bennington Evening Banner, 18 Mart 1920, s.1.
• “Allies Occupy Constantinople”, The Lakeland Evening Telegram, 17 Mart 1920, s. 1.
• “Behind the Scenes in Constantinople, the City With a Wayward Soul”, The Sun, 10 Ağustos 1919, s. 33.
• “Constantinople is in Hands of Allies”, The Cordova Daily Times, 17 Mart 1920, s. 1.
• “Constantinople”, The Daily Alaskan, 29 Mart 1915, s.2.
• “J. Lewis Heck, Jr., Now Commissioner to Turkey”, Harrisburg Telegraph, 18 Ocak 1919, s. 4.
• “Occupied By The Allies”, The Ocala Evening Star, 17 Mart 1920, s. 1.
• “Think Turkey Can Be Made Whealthy Through Proper Enterprise”, Harrisburg Telegraph, 5 Aralık 1919, s. 23.
• “Troops of Allies Occupy Constantinople; Several Lives Lost in Skirmish”, Albuquerque Morning Journal, 18 Mart 1920, s. 1.